Walon (lingaedje)
lingaedjes > indo-uropeyin > italike > galo-roman > lingaedje d' oyi > walon
Li walon, c’ est on lingaedje roman cåzé so on boket del Beldjike (li “Beldjike walon-cåzante” ou Walonreye walon-cåzante), ki rprezinte a pô près 70 åcint del Walonreye politike, ey en on ptit boket bijhrece do dipårtumint francès des Årdenes, k’ on lome cobén li Walonreye di France u “bote di Djivet”.
Li seule kiminålté walon-cåzante ki s’ a mintnou foû payis disk’ å cmince do 21inme sieke, c' est les Walons del Wisconsene, k’ ebaguît låvå sol difén do 19inme sieke.
Côdes ISO 639-2: wa eyet ISO 639-3: wln[1] (dispu li 29 di djanvî 2002)
Mwaissès dnêyes
candjîLi walon est est mimbe del famile des lingaedjes d’ oyi. Eto, i rsaetche bråmint des ôtes lingaedjes romans, come li roumin et l’ roumantche, ossu bén pol motî kel croejhete.
Li walon a skepyî diviè l’ 11inme sieke, pa les contaks todi pus shuvous des djins ki dmorént so totes les teres romandes del nouve principåté d’ Lidje. Cisse-ciale aveut divnou on dislaxhî payis a dater do 6 di djanvî 980, del volté da Notdjî kel sitinda ene miete di tos les costés.
Li walon a cmincî a esse ehåyî el prumire mitan do 19inme sieke, bråmint avou les scrijhaedjes da Charles Simonon. Il a cmincî adon a-z esse ricnoxhou come on vraiy lingaedje, et nén on patwès, di cåze di l’ ovraedje del “Societé d' Langues” di Lidje (li SLLW).
Målureuzmint, el Beldjike francès-cåzante, li walon a stî margougnî pa ene politike linwistike contråve, copurade el prumire mitan do 20inme sieke. Çou k’ a fwait baxhî li nombe di cåzeu(se)s di 90 åcint del djin (diviè 1900) a 20-30 åcint (diviè 1950). Portant, so ç’ tins la, les scrijheus e walon fijhént todi del pus fele ovraedje ... por zels lére inte di zels!
El fén do 20inme sieke, on comprind ki l’ walon est on mancî lingaedje; adon, n a yeu sacwants flåwès sayes po mete e alaedje ene novele politike linwistike, ci côp cial po l fé rviker.
Ci n’ est k’ a dater di 1992 k’ on-z a ataké li rfondaedje do walon, ki moenna al prumire kimene ortografeye, li rfondou walon.
Les côdes ISO 639 ont stî dnés e 2002, so ene dimande da Pablo Sarachaga.
Å cmince do 21inme sieke, n a pus cåzu nole djin di moens di 50 ans ki saye co djåzer coranmint e walon. On nel pout pus cåzumint ôre divizer dvant les djins ki dins les pîces di teyåte e walon. Portant, sacwants djonnes ratakèt a l’ aprinde, aprume pal Daegntoele.
Les cis ki disfindnut l’ lingaedje walon sont lomés les waloneus.
Li walon est pacô lomé, romanticmint, lingaedje da Defrecheux.
Li walon, c’ est l’ seu lingaedje ki les Walons ont måy askepyî, et n’ askepeyront måy. Ou: “li seule langue ki nos avans fwait, et ki ns a fwait té k’ nos estans” (Roger Viroux).
Etimolodjeye et calcaedjes
candjî
Loukîz a : «Etimolodjeye do walon»
Come di djusse, li walon årè toplin des mots ki vnèt do latén (a pô près 90 åcint).
Mins les pus vîs mots do walon provnèt do gayel.
Gn a eto bråmint des mots ki s’ ont stitchî el langue walone do 5inme å 10inme sieke, et ki vegnnut do tîxhon, et pus stroetmint, do vî lussimbordjwès. Emey tos les lingaedjes romans, c’ est l’ walon k’ a l’ pus di mots di stok djermanike.
Gn a eto, asteure, ene cåkêye di calcaedjes do francès, k’ ont moussî timpesse e walon a dater do redjime francès (1795). A pårt li francès, gn a eto l’ almand modiene k’ a dné des mots å walon. Ey ossu, avou les ocupåcions, li handele, les gueres et les voyaedjes: l’ espagnol, li lussimbordjwès, li flamind et l’ holandès, l’ inglès, evnd.
Li walon a eto dné sacwants mots ås ôtes lingaedjes.
Istwere do walon
candjîCome les ôtes lingaedjes d’ oyi, li walon aparexhe el Hôte Moyinådje, inte les anêyes 700 et des eyet les anêyes 1100 et des.
Sapinse a Louwis Rmåke, li walon «esteut pår lu-minme, podbon, dedja aviè 1200 ou å cmince do 13inme sieke». Mins nerén, les djins di ces trevéns la lomént leu lingaedje «li roman». C’ est dviè li cminçmint do 16inme sieke kel mot «walon» aparexhe po lomer nosse lingaedje:
- «Et ces djins la (di Nivele) cåzèt li vî lingaedje galike ki nos lomans walon ou roman (...). Et ci vî lingaedje walon ou roman la, nos l’ eployans el Gåle beldjike, çou ki vout dire e Hinnot, Cambrezis, Årtwès, Nameur, Lidje, Lorinne, Årdene eyet Roman Braibant, et elle est foirt diferinne do francès, k’ est pus modiene eyet gayård.» (Jean Lemaire des Bedjes, 1510).
Diviè 1550, on n’ eploye ddja pus l’ mot “roman”. Insi dins les vîs papîs del djustice di Nameur e 1564, on trouve: “I djha co ki ç’ vindeu cial di Élessene djåzéve on walon tirant so l’ flamind k’ on comprindeut co assez åjheymint”.
Disk’ eviè 1600, les scrijheus di nosse payis eployèt des scrijhas ki polèt rprezinter ossu bén les prononçaedjes walons ki les prononçaedjes francès. C’ est çou k’ on loma li scrîta. Les tecses sicrîts e scrîta sont pas des côps pus walons eyet pa des côps pus francès.
Après, les scrijheus atakèt a scrire todi pus come el France. Eto, on cmince a vey des tecses literaires sicrîts dins on lingaedje ki s’ vout cråndimint diferin do francès eyet pus près des cåzaedjes walons di ces trevéns la.
Ricnoxhance do walon come lingaedje
candjîLi walon n’ a stî rwaitî ki come on lingaedje (al boune, on “patwès”) ki dins li deujhinme mitan do 19inme sieke, la k’ les prumîs studias d’ filolodjeye walone sont fwaits, pa des Walons et eto pa des Almands.
Porcintaedje di cnoxhance do walon
candjîNerén, li walon a stî li prumî lingaedje do peupe walon, eployî dins tos les tchamps del vicåreye, disk å cminçmint des anêyes 1900 èt des. Dispu don, li francès del Walonreye s’ a spårdou, et l’ walon a stî metou evoye.
Sapinse a on rcwera di sociolinwince fwait pa Lorint Hendschel diviè 1998, gn åreut co 30 a 40 å cint des djins po dire k’ i djåzèt bén l’ walon. Li porcintaedje pout monter a 70 a 80 å cint dins les djins did pus di 60 ans, et dischinde a 10 å cint dins les djonnes di 20 a 30 ans.
Li doirmante kinoxhance do walon est beacôp pus spårdowe: i gn a di 36 a 50 å cint di djins ki djhèt k’ i compurdèt li walon, minme ezès coûtches del djint eyou çki l’ ovrante kinoxhante est l’ pus basse.
Linwe-ehåyaedje
candjîLi mouvmint culturel walon d’ enute, c’ est aprume dipus di 200 soces di teyåte e walon, rashonnêyes dins l’ “Union culturelle wallonne” (UCW). On-z î trouve eto des soces di scrijheus, les comités do walon e scole, evnd.
Dins les grossès soces pol walon, i fåt ossu conter avou li “Société de langue et de Littérature wallonne”, metowe so pî e 1856, et ki s’ bouye, c’ est di mete e valeur li literateure walone eyet ecoraedjî li studiaedje del langue.
Emey les soces di Belès Letes, les pus vayantes sont, sins manke, les Relîs Namurwès, l’ ALWAC eyet Li Walone.
Deus soces eplaidnut del prôze nén racontrece dins les gazetes do minme no: Li Chwès eyet Djåzans walon.
Li soce Li Rantoele est l’ cene ki rwaite li pus li walon avopu l’ idêye k’ i pôreut ridivni on lingaedje d’ atôtchance el Walonreye et rviker dins des noveas uzaedjes e 21inme sieke.
Acsegnmint do walon
candjîOrtografeye do walon
candjî- Loukîz a : «Ortografeye do walon»
Sicrîta
candjîDispu 1100, on scrît des nos e walons (les nos d’ viyaedjes, di djins et des cmons nos), dins çou k’ on lome li scrîta (scripta).
Li scrîta n’ nos dit nén todi kimint çk’ on prononcive li walon. Metans, cwand on-z a “u” dins on scrît di 1300, on n’ sait nén s’ i rprezinte li son “u” ou li son “ou”.
Tolminme, li scrîta mostere l’ arivêye, a on metou moumint di des sons tipicmint walons come l’ ixh-låte.
Dins li scrîta walone, on eploye dedja sacwantès trokes di letes ki n’ sont nén eployeyes ôte pårt, come
- xh
- Lexhit (Lexhi), 1190, Fexhe (1348).
- ea, eal
- Scofreal (Xhofrai), 1389, quermea (cwarmea) (diviè 1500).
- eie, eye
- Po leye : lei (diviè 1210); por ley (Lidje, Vå-Bnoete, 1271), pour ley et pour un mainbour (por leye et po on mambor) (1394).
Et des ôtes nén eployîs e vî francès:
- sch
- Leschi, 1173.
18inme sieke
candjîÅ 18inme sieke, on scrît co avou sacwants scrijhas ki vnèt del sicrîta :
- Augustin Villers eploye co xh (Villers).
- Simon de Harlez (Teyåte lidjwès) eploye co oi.
- Lambert de Ryckman eploye EN pol son IN.
19inme sieke
candjîOn s' rind conte k' i fåreut des rîles, mins tchaeconk fwait les sinnes.
Charles-Nicolas Simonon atåvele e 1845 on sistinme avou deus noveas senes ortogrfikes, onk pol son yod eyet li N wachlete espagnol pol son gn.
H. Forir, dins s' motî ki rexhe e 1866, eploye on sistinme pår fonetike, avou, metans, on dobe N al fén des mots come "ziblene" (ziblènn).
Les ôtes sicrijheus, ki shuvnut C. Grandgagnage, eploynut des sistinmes analodjikes do francès. Dabôrd, cåze del parintêye do walon et do francès, i sont-st ossu ene miete etimolodjikes. On-z î trouve co "oi" (po wè) eyet "en" (po in) come å sieke di dvant, mins pus li "xh".
20inme sieke
candjîÅ 20inme sieke, on eploye todi dpus li sistinme Feller, atåvlé e 1900, et sotnou pa l' SLLW.
Li sistinme Feller est cpårti e puzieurs dizo-sistinmes: Feller-Haust (ki rote come on rfondant lidjwès), Feller-Léonard, Feller-Lempereur, Feller-Sedyn, Feller-Lejoly, Feller-Fauconnier, Feller-El Lovire, Feller-Francard, Feller-Rasgotaedje…
N a-st eto des noveas sistinmes foirt erî do Feller, come l' ortografeye Albert Lallemand (anêyes 1980) ou l' cene da Jean Dumont (1992).
21inme sieke
candjîOn s' rind conte kel sistinme Feller n' est k' on rashiaedje des accints do walon, et nén ene vraiye ortografeye (on seu sicrijha po on mot).
Li rfondou walon, k' a stî enondé al fén do 20inme sieke, kimince a si spåde, pitchote a midjote, copurade sol Daegntoele.
Ene ôte ortografeye (po tot l' walon) a eto stî atåvlêye e 2021 pa Georges Staelens, li rifondou avancivös.
Vîs scrijhaedjes e walon
candjîDivant 1600
candjîLes tchansons sont emey les prumîs scrijhaedjes e walon. Ossu vî kel 13inme sieke, gn a des tchansons k’ on sait k’ ont stî scrîtes dins les Payis walons. Insi li “Poème Moral” et li “Vers del Juise”. Ci powinme la est, sins manke, sicrît e payis d’ Lidje, mins e scrîta, nén pår e walon.
17inme sieke
candjîLi pus vî tecse pår e walon date di 1620. C’ est ene paskeye po fiesti on lomé Matî Navea k’ a stî rçû a Douwai come docteur e teyolodjeye. Li scrijheu ni s’ a nén fwait cnoxhe.
E 1622, on-z a on xhiltea po s’ fote d’ on pasteur protestant; li scrijheu est on fré mineur di Lidje.
E 1630, on-z a scrît ene morålité po les novices d’ on covint.
Po tot l’ 17inme sieke on a rtrové dipus di 30 vîs tecses e walon.
18inme sieke
candjîTins del 2inme mitan do 18inme sieke, a Lidje, do tins da Simon de Harlez, les Belès Letes estént purade e walon. Cisse termene la, di 1750 a 1780, pout esse riwaiteye come l’ ådje d’ ôr do walon. C’ est adon k’ on scrît, et djouwer les cwate operås do teyåte lidjwès.
Li vierna a rtourné e 1779 avou l’ askepiaedje del societé d' emulåcion. C’ est adon kel francès a cmincî a spotchî foirt li walon. E 1792, metans, l’ årmonak lidjwès del livreye Lemarié est anoncî e walon. E 1797 (an VIII), c’ est e francès.
Hårdêyes divintrinnes
candjîHårdêyes difoûtrinnes
candjî- Wikisourd (Libe sourdant di tecses e walon).
- Djivêye di sacwants lives e walon
- Bindes d’ imådjes e walon
- Wiccionaire walon
- Diccionaire di Tot l' Walon
- (en) Prezintaedje do walon pa Lucien Mahin å raploû so les mancîs lingaedjes di Pwetî, France, li 6 d' avri 2018
- Pådje do walon sol pordjet Google po schaper les mancîs lingaedjes
- Les pådjes do lingaedje walon (e 4 langues, da Lorint Hendschel)
- Li waibe «L' Aberteke» (da Lucyin Mahin)
- Tévé waloncåzante
- Foroms éndjolikes e walon
- (fr) Conferince da Lucyin Mahin so l’ istwere eyet l’ avni do walon (e francès, aberwetåve diyaporama)
- (fr) Documints cåzés (sicolinwistike + bokets d’ walon)
