Lingaedje d' oyi
lingaedjes > indo-uropeyin > italike > galo-roman > lingaedje d' oyi
On lingaedje d' oyi, c' est on lingaedje del Bijhe do dominne roman.
Mwaissès piceures
candjîOn-z î trouve on grand lingaedje eternåcionå, li francès et des lingaedjes coinreces: li walon, li picård, li galo, li pweturlin, li lorin, li bourguignon, li morvandiô, li normand, li djersiyès, et co ds ôtes pus ptits.
Les lingaedjes d' oyi sont lomés insi, pask' on dit oyi po dire k' on vout bén, eneviè les lingaedjes coinreces del Nonne di France, la k' on dit ok.
Tos les lingaedjes d' oyi vinèt d' on cmon vî lingaedje d' oyi. C' est dins ç' lingaedje la kel Tchanson da Roland est scrîte.
Istwere des lingaedjes d' oyi
candjîLes lingaedjes d' oyi provnèt do novea latén del Hôte Moyinådje, et aparexhèt inte les anêyes 700 eyèt 1100.
Il estént cåzés pa totes les ptitès djins, et minme les signeurs et les bordjoes disk' al Revintreye francesse. El France, on va adon voleur dizindjner çou ki les ehåyeus politikes do francès, avou a leu tiesse l' abé Grigwere, lomèt "patwès", copurade ki les sconte-revinteus come les Vindeyins, djåzèt on lingaedje d' oyi ôte kel francès.
El Walonreye, les novelès idêyes arivèt avou ene astådje d' a pô près 50 ans. Mins, e 1830, l' amontaedje del Beldjike si fwait avou ene langue nåcionåle, li francès, sins nole ricnoxhance di tos les ôtes lingaedjes, ni do payis flamind, ni do payis walon, ni, a pårti di 1838, do payis d' Årlon.
Eto, les lingaedjes d' oyi disparexhèt des veyes francesses diviè 1850, et des borks walons diviè 1900.
Dins les campagnes, i dmeurront li prumî lingaedje d' atôtchance disk' e 1900 e France et 1950 el Walonreye.
Li scrijhaedje a grandès aiwêyes des lingaedjes d' oyi kimince diviè 1880 pol walon. Les tecses sont å pus sovint des fåves, des arimés u do teyåte.
I fårè ratinde 1993 el Beldjike et diviè 2000 e France po-z aveur ene ricnoxhance oficire des lingaedjes d' oyi coinreces.
Vicansté des lingaedjes d' oyi
candjî
I fåt mete a pårt li cas do francyin, k' a divnou on lingaedje eternåcionå.
Di l' ôte des costés del schåle, gn a des lingaedjes d' oyi ki sont moirts å djoû d' ouy: bourguignon, beauçron. Li pweturlin (et ene miete li normand) s' ont-st epoirté e Canada (et davance el Louwiziane), et ont stî on fel soûmint pol motî et l' accint do francès coinrece do Kebek. Mins i n' s' î ont nén wårdé tés kés.
Emey les pus vigreus ouy, gn a les troes lingaedjes d' oyi ki sont sol voye do rfondaedje: pweturlin (les prumîs k' ont cmincî, aviè 1990), li walon (k' a cmincî si rfondaedje diviè 1995) eyet l' picård (eviè 2000). Les troes sont li lingaedje "nåcionå" d' ene intité politike: Walonreye (Redjon Walone), Picårdeye, et l' redjon di Pwetou-Xharinte.
Ridmeure bén vayant eto: li djersiyès, ki n' a pont d' aroke avou li rfondaedje, cåze del pitisté do payis. Il a eto èn aspoya politike.
Li galo a l' tchance d' esse el Burtaegne, la k' on-z alouwe mo des çanses.
Li lorin (avou l' gåmès d' Beldjike), li tchampnwès et li morvandiô, ki dmorèt cåzés dins les viyaedjes mins n' ont waire di moennance, shonnèt les pus må metous po poleur passer houte do 21inme sieke.
Li tchanson dimeure co ene des sacwès l' pus vigreuse emey les ptits lingaedjes d' oyi.