Årdene

Pol discramiaedje des årtikes avou l' mot « Årdene », loukîz cial.

L' Årdene, c' est on payis d' tienes d' edjåjhe rascovrous d' grand bwès, ki sont les rmanants d' on platea di viyès montinnes discôpé e bråmint d' parfondès valêyes.

eplaeçmint do platea d' Årdene sol mape di l' Almagne

Sitindêye di l' Årdene bedje (avou l' Tieraxhe)

Di l' esté (aiwe di Smwès a Bouyon)

Di l' ivier (tidje a Transene)

Eplaeçmint

L' Årdene si stind so tote li pårteye nonnrece del Walonreye (sol droete erive di Mouze), sol Grande Dutcheye do Lussimbork et des bokets el France (dipårtumint des Årdenes) eyet el Almagne (wice ki l' platea est lomé Efel).

Discrijhaedje

Ses pus hôtès tienes sont djusse dizo les 700 metes hôt.

Si terén est foirt pôve e pire al tchåsse. On dit todi:

Tere d' edjåjhe n' est nén d' cråxhe."

Li soubasmint d' l' Årdene, c' est tote rotche. Insidon, c' est l' plaece di Beldjike la k' gn a l' pus gros rshoflaedje di radon.

Avou ça ki si aireur est deure. Adon, i n' fwait nén åjhey po les plantes î crexhe, et les såvadjès biesses î viker. C' est parey po l' agricoûteure, l' aclevaedje et les djins.

Istwere

Disk' å cmince do 20inme sieke, les djins estént estént sovint pôves et avént des rujhes po bén magnî. On l' ritrove dins des spots sor zels:

Årdinwès, magneu d' crompires, magneu d' coirbås !

Årdinwès / Panse ås poes / Magneu d' boleye / Raletcheu d' coyî

Al fén del deujhinme guere daegnrece i gn a-st avou ene grande batreye, l' Ofinsive da Von Rundstedt åtoû di Bastogne.

Economeye

L' aclevaedje des tchvås årdinwès esteut rlomés disk' a l' arivêye des tracteurs (mitan do 20inme sieke). I fourît esportés el Suwede avou bråmint d' aweure.

Divant li scole oblidjeye (1920), gn aveut eto des tropeas d' bedot, avou ene ene raece a pårt, li Moton årdinwès.

Les coûteures sont purade destinêyes a l' aclevaedje (bovrins Bleus Blancs Walons) et a l' amonucion do manaedje (crompires).

Les fagneusès plaeces ont stî rplantêyes di sapéns totavå, a prti del kimince do 20inme sieke. Mins e 21inme sieke, a cåze do reschandi

Dispu l' atacmint do 20inme sieke, ça a divnou ene contrêye foirt touristike. C' est eto on payis d' tchesse å gros djibî, ki fwait viker les otels a l' erî-såjhon.

• 
  Singlés dins les bwès, nén lon del Gléjhe
• 
  Payizaedje etur Ståvleu et Waene
• 
  Sapéns et bricantès rotches
• 
  Pisse di ski (Ôvîfa)

Diyalectolodjeye

Tote l' Årdene romande djåze walon.

Gn a bråmint d' adire inte les accints do walon del Hôte Årdene eyet les cis del Basse Årdene.

Li prono sudjet des cåzants («nos» sol restant del Walonreye), ciddé, so ene grande sitindêye (a pårt tot al Bijhe), c' est «dji».

dji voerans bén

dji nos pormoennans voltî a l' anuti.

Li trait si porshût dins les lingaedjes d' oyi vijhéns (gåmès, tchampnwès, et disk' å Coûtchant del France. On l' ôt co e francès coinrece dins des tchansons d' marén.

Dins les belès-letes e walon

On pout lére on discrijhaedje powetike di l' Årdene dins l' live da Joseph Mignolet: Lèyon Degrelle, on fré. Ele finixh insi :

…l' Årdene, c' est ene tere admiråve pol pormoenneu, ene tere ki dene ås djins d' nos veyes les trezôrs di ses aiwes et d' ses bwès; c' est ossu ene tere ki fwait d' ses efants des tiestous, des coraedjeus, des foirts, ki rén n' fwait rescouler.

Adon-pwis, i cite Marcel Launay, avou s' rimea «Po-z esse on payizan…».

Li tinme des bwès d' Årdene est diswalpé dins les lives da Lucien Mahin «Ene båke so les bwès d' l' Årdene».

Alére

(fr) Giovanni Hoyois L'Ardenne et l'Ardennais.

Hårdêye difoûtrinne

so Wikisourd: Categoreye:Årdene (tecses so l' Årdene)