Roumantche (lingaedje)
lingaedjes > indo-uropeyin > italike > réto-roman > roumantche
Li roumantche ou romantche (rumantsch e roumantche), c' est on lingaedje roman cåzé el Canton des Grijhons, el Swisse, wice k' il est on lingaedje oficir dispoy li 20 d' fevrî 1938, mågré k' ça soeye on ptit lingaedje cåzé da seulmint 35.000 djins (e 2000), dins kékès vås des Alpes.
Dins les Ales, li latén vulgaire del province rominne di Rhaetia a-st evolouwé diferinmint ki ses vejhéns laténs (lingaedjes d' oyi å coûtchant, itålyin a nonne). Li roumantche n' est nén li pus grand des lingaedjes laténs k' ont-st askepyîs do latén cåzé el Rhaetia (e l' Itåleye i gn a 500.000 meye cåzeus di sfwaits lingaedjes), mins come il est oficir el Swisse, c' end est l' pus cnoxhou.
Li roumantche est onk des vijhéns linwistikes les pus rshonnants tant do walon, ki do roumin.
Côde ISO: rm
Diyalekes do lingaedje
candjîLa k' i sont côpés n' onk l' ôte påzès montinnes, les diferinnès vås ont tchaeke des diyalekes diferins do lingaedje. Les cénk diyalekes sont les shuvants, do coûtchant viè l' levant (avou po tchaeke li minme fråze d' egzimpe, li rnåd esteut co ene feye afåmé):
- Sorsilvanyin (sursilvan): L'uolp era puspei inagada fomentada.
- Dizossilvanyin (sutsilvan): La vualp eara puspe egn'eada fumantada.
- Sormiran: La golp era puspe eneda famantada.
- Puter: La vuolp d'eira darcho üna vouta famenteda.
- Walade (vallader): La vuolp d'eira darcheu üna jada fomantada.
On pout comparer avou li minme fråze en itålyin u roumin:
- itålyin: La volpe era nuovamente affamata.
- roumin: Vulpea era din nou înfometată.
Mins li roumantche estant on lingaedje oficir i gn aveut mezåjhe d' on cmon scrijhaedje po pleur sicrire les tecses oficirs sins les dveur candjî d' ene vå a l' ôte; ci cmon scrît lingaedje la, lomé rumantsch grischun, egzistêye dispoy 1982, et fourit askepyî pa Heinrich Schmid. Todi li minme fråze dene ci côp chal:
- Rumantsch grischun: La vulp era puspè ina giada fomentada.
C' est dins ç' cogne la do lingaedje ki sont scrîts les papîs des redjîsses oficirs. Mins dins les scoles locåles, c' est l' diyaleke coinrece k' est eployî come lingaedje d' acsegnmint po ls efants di onk a shijh ans; po les anêyes shuvantes, c' est l' almand k' est eployî po les sudjets impôrtants.
Sitouwåcion socio-linwistike
candjîDispoy li cmince do 19inme sieke, li lingaedje est mancî på grand abagaedje di tîxhon-cåzants e Canton, eyet l' ebagaedje des romantche-cåzants des campagnes viè les veyes tîxhon-cåzantes. E canton des Grijhons lu-minme, seulmint 23,6% des djins djåzèt roumantche. E 1990 il est l' prumî lingaedje di 17% des djins, adon k' e 1880 il esteut l' prumî lingaedje di 40% des djins. Dins sacwantès plaeces do canton li romantche est l' mwaisse lingaedje, mins dins ls ôtès plaeces c' est l' almand k' est clairmint mwaisse.
Egzimpe di tecse
candjî- e romantche: Tuots umans naschan libers ed eguals in dignità e drets. Els sun dotats cun intellet e conscienza e dessan agir tanter per in uin spiert da fraternità.
- ratournaedje walon: Tos les omes vinèt å monde libes et ewals po çou k' est d' leu dignité et d' leus droets. Leu råjhon et leu consyince elzi fwait on dvwer di s' kidure inte di zels come des frés.
(prumî årtike del Declaråcion univiersele des droets del djin)
Loyéns roumantche-walon
candjîI gn a bråmint des cmons nos etur li walon et l' roumantche. Egzimpes:
- amagnî - maglià
- leygnon - lain
- sacwants - insaquants
- ene sacwè - insatge
- ene sakî - insatgi
- sawou - insanua, evnd.
Foneticmint li walon et l' romantche (come l' itålyin et l' roumin eto) ont wårdé les cossounes do latén: tsch (tch) et tg / ge, gi (dj).