Åbe foû-ordinaire

Åbe a pårt po ene råjhon u ene ôte

Èn åbe foû-ordinaire, c' est èn åbe ki n' rishonne nén ås ôtes, soeye-t i k' il a crexhou tot crawieuzmint (få d' Verzi), soeye-t i k' il est nouzome (secoya), ubén k' il est vî vî et k' i vike co.

Erciye, onk des åbes ås clås

Kékès esplikêyes

candjî

Gn a eto des åbes k' ont stî eployî po des pratikes a vey avou les doûcès creyances come les åbes ås clås.

Dinltins, sacwants åbes foû-ordinaires estént metous so les mapes d' Estat-Madjor.

Gn a eto des åbes ki sont cnoxhous pask' i sont des rperes djeyografikes u toponimikes.

Bråmint des åbes foû-ordinaires del Walonreye ont stî saetchîs e portrait po Wikipedia pa Jean-Pol Grandmont.

Pus grands et pus gros åbes

candjî
 
Bounru-dlé-Houfalijhe, li Beneye Hesse

Li pus gros åbe måy muzuré sereut on secoya des montinnes di Californeye; il freut 1486 m³.

Les pus hôts åbes sont co des secoyas, todi el Californeye mins sol boird del mer, di l' indje lomêye "Sequoia sempervirens"; les pus grands fwaiynut 115,50 metes.

El Walonreye, ene des pus grossès hesses, c' est l' Beneye Hesse di Bounru k' a 8 m di toû.

Åbes foû-ordinaires del Walonreye

candjî
 
Presgå, el vî tchinne
 
Rouvwa, li vî marcoté baronî
 
Liernu, li pus gros tchinne d' esté do Beneluss
 
Arvin, li pus gros pelé ciprès del Walonreye
 
Esneu, li pus gros adjeyant secoya del Walonreye

co vicants

candjî

åbes di fier

candjî

Gn a èn åbe di fier a Marimont.

åbe ås tulipes

candjî

Li pus gros åbe ås tulipes del Walonreye est a vey ås Brouwires.

baronîs

candjî

On a rlevé, come maronî foû-ordinaire, li marcoté baronî d' Rouvwa.

beyôles

candjî

Li pus grosse pindante beyôle del Walonreye est a vey a Hamwer.

blankès spenes

candjî

Li pus grosse årdispene del Walonreye si voet a Djerpene.

blancs murîs

candjî

Li pus gros blanc murî del Walonreye si trove a Tournai.

castagnîs

candjî

N a-st ene bele droete rîlêye di castagnîs a Mårcin.

catalpas

candjî

Li pus gros catalpa del Walonreye si pout vie a Inne-Sint-Pire.

coignoûlîs

candjî

Li pus gros coignoulî måye del Walonreye est a Leugnî.

doyåves

candjî

On irè voltî vey li doyåve di Coû-Sint-Stiene.

frinnes

candjî

Li pus gros frinne del Walonreye si trove a Havlondje, mins gn a eto on vî tchaboté frinne a Belaire.

hesses

candjî

A vey, dins les faws:

Li pus gros hoûssea del Walonreye si trouve a Wareme.

noejhî d' Bizance

candjî

Li pus gros noejhî d' Bizance del Walonreye est a Mont.

noerès brokes

candjî

Li pus grosse noere broke del Walonreye si pout vey a Vierton

noer meurî

candjî

Li pus gros noer meurî del Walonreye a Dinant.

ôrmeas

candjî

Li pus gros ôrmea al tignasse del Walonreye est a Mirwå.

pelé ciprès

candjî

Li pus gros pelé cyprès del Walonreye si voet a Arvin.

pemî d' amour

candjî

Li pus gros pemî d' amour del Walonreye a Marimont.

plaenes

candjî

On vizitrè voltî li rodje plaene di Morlanwé, mins li pus grosse plaene del sôre "Schwedleri" del Walonreye est a Outin.

Gn a-st a Trejnî on croejhmint plaene x doyåve.

plopes

candjî

Li pus grosse plope do Canada di Walonreye a crexhou a Grûpont.

Dins les sås, on irè voltî vir li grosse pindante så di Doû, eyet li pus grosse blanke så del Walonreye, a Miebe-li-Tchestea.

tchersîs

candjî

El pus gros tchersî del Walonreye est a Elmele.

secoyas

candjî

Li pus gros adjeyant secoya do payis a crexhou a Esneu.

sofora do Djapon

candjî

Li pus gros sofora do Djapon del Walonreye est a Astire.

tchinnes

candjî

Dins les tchinne, on irè vey:

  • l' åbe ås clås d' Avrè
  • l' åbe ås clås d' Erciye
  • li pus gros tchinne d' esté (Quercus robur) do Beneluss est a Liernu; il a-st a pô près 1000 ans, et fé 9 metes 85 di toû a 1,50 m. di tere.
  • li vî tchinne d' esté di Feradje.
  • les vîs tchinnes d' Inguî, inte di zels, li fameus "tchinne do Duk Prosper"
  • li vî tchinne dirî l' eglijhe di Presgå

tchårnales

candjî

El pus grosse tchårnale del Walonreye est a vey å Rû.

tiyoûs

candjî
 
tiyou del Djustice a Mélin-e-l'-Hesbaye

Dins les tiyoû foû-ordinaires, n a:

crevés u abatous

candjî
 
Måbon-pré, li Crawêye Hesse et s' djeton
  • L' åbe Napoleyon inte Transene et Maissin, al Få Mayå : c' esteut ene hesse k' aveut crexhou so ene pire. Elle esteut markêye so les mapes d' Estat-Madjor almandes al prumire guere daegnrece.
  • L' åbe Coûte-Djoye inte Aleur, Anse eyet Rocoû : rimimbere li batreye di Rocoû do 11 d' octôbe 1746, la k' les Aloyîs alént wangnî, et k' c' est les Francès do Marixhå d' Saxe k' ont stî les pus foirts. Les ôtes avént yeu ene coûte djoye. C' esteut dandjreus on tiyoû.
  • Li tiyoû ås ptitès foyes d' Arkegnere k' esteut li pus gros tiyoû del Walonreye mins k' a stî ståré pa l' timpesse do 11 di may 2007.
  • Li Crawe Hesse (crawieuse hesse) di Måbompré k' esteut li pus grosse hesse del Walonreye.
  • Li vî stok di tiyoû del tchapele Sint-Rok sol Bati a Fumwè. Les båsheles ki s' vlént maryî î plantént on clå, eyet l' båjhî. Il esteut griblé d' clås. Cwand li stok fourit pouri, les dmandeuses di galant rabressît on clå d' l' ouxh.

Åbes toponimikes

candjî
 
Plake a Mermoite "å Tiyoû", la k' gn aveut on grand tiyoû

Kécfeye, l' åbe a l' no del sakî ki l' a planté.

  • Li "sapén Marchal" : a mitan voye inte Transene et Viyance, dins l' bwès d' Tchanmont. Dandjreus onk des prumîs sapéns plant avr la, pa on gåre di bwès lomé "Marchal".
  • El "sapén Chléder" a Fepén : dandjreus li minme sipoûle.

Des ôtes côps, c' est l' åbe ki dene si no a on tchamp.

  • Li "tchamp al hesse" a Yåle.

Udon-bén a ene plaece d' on viyaedje, come tiyoû d' Mermoite, ki s' veyeut des viyaedjes alintoû.

Åbes foû-ordinaires foû del Walonreye

candjî
  • Li foû gros sawri a Anderlek.
  • L' åbe di Ténéré.
  • Li vî olivî di dlé l' Plaece Pietri a Rabat (Marok), esseré å mitan del veye. Il est sacwants siekes vî.
  • L' « Åbe des Rapoûlaedjes », c' est on sapén, vî come Matîssalé, k' est al copete del Montinne Sint-Pire (Ay Petri), el Crimêye. C' est å coron do teleferike ki monte sol montinne. Tchaeke viziteu î capind on sovni: ene tchinne d' årdjint, on breslet avou s' ptit no, on biesse colé d' plastike. [1]

Sourdants

candjî
 
Commons
I gn a so les cmons Wikipedia des imådjes ou fitchîs son a vey avou les åbes foû-ordinaires .
  1. L. Mahin Vera, tchaptrê 29.