Crimêye
Li Crimêye (e rûsse: Крым, Krym, en oucrinnyin: Крим, Krim, e tatår di Crimêye: Qırım), c' esteut (de facto), di 1954 a 2014 on boket d' l' Oucrinne, metou pår a Nonne, Tolminme, li prindaedje del Crimêye n' est todi nén rconoxhowe, e 2022, pa bråmint des payis daegnrece.
E-n Oucrinne, elle aveut li statut di republike otonome.
Après l' côp d' Estat e l' Oucrinne di 2014 i gn ourit ene revintreye des crimeyins, et l' Crimêye, avou Sebastopol, ont stî raloyîs al Rûsseye.
Mwaissès piceures
candjî- Peuplåcion : deus miyons et dmey di dmorants.
- Mwaisse veye : Simferopol.
Djeyografeye
candjîLi Crimêye, c' est on cåziyea, di 27.000 km², divins l' Noere Mer.
Les deus tîces bijhreces, c' est tot setch payis. Li tîce nonnrece, c' est des tienes, disk' a 1.500 metes hôts, les Crimski Gori, ki vnèt rtoumer roed so Noere Mer. Sol pindant nonnrece des montinnes di Crimêye, il î fwait foirt doûs. Eto, totes les pladjes inte Alouchta et Sevastopol sont griblêyes di tourisses ki vnèt di "totes les Rûsseyes" et co d' pus lon.
Sacwantès veyes
candjî- Simferopol
- Alouchta
- Baxhtchissaray
- Keritch
- Sebastopol (administrativmint c' est ene veye otonome, foû del republike di Crimêye)
- Yalta
Dimorants
candjîGn aveut 2.550.000 djins ki dmorént el Crimêye e 1991, des Rûsses (65 åcint); des Oucrinnyins (22 åcint) et des Tatårs (10 åcint). Li restant (3 åcint), c' est des Bielorûsses, des Årmenyins, des Greks, des Almands, et des Vîs-Djwifs (Karayiches).
Les Tatårs egzilés el Rûsseye pa Stalene ont bråmint rivnou e leu payis dispu 1992. I fjhèt asteure (2015) 20 åcint del peuplåcion.[1]. Leu lingaedje a divnou co-oficir (adlé l' rûsse eyet l' oucrinnwès) après ki l' Crimêye ridvegne ene republike otonome divins l' federåcion d' Rûsseye.
Istwere
candjîVî tins
candjîLi Crimêye fourit colnijheye påzès Greks a pårti do 7inme sieke divant Dj.C. E 5inme sieke divant Dj.C., ele va divni on boket do Rweyåme do Bosfôre, ki va passer dizo mambornance rominne e 63 dv Dj.C.
Ezès 3inme eyet 4inme siekes ap. Dj.C., c' est les Gotes et les Huns k' abrokèt el Crimêye.
Do 8inme å 13inme siekes, c' est des peupes trouks k' on rtrouve avårla, pu les Mongols. Nerén, les Djinnwès et les Vnijhwès î tnèt des candlietes.
Trevéns trouks
candjîDins les anêyes 1440, dizo l' prince Haji Giray, li Crimêye est ene principåté (xhanat) cåzu dislaxheye, avou Baxhtchissaray come mwaisse-veye. E 1475, li Crimêye ricnoxhe li sovrinnté teyorike do zultan Otoman Mehmed II. Mins ci n' est k' e 16inme sieke ki les Turks si vlèt rinde mwaisse do payis, tot disdjocant et replaecî les princes (xhan) ki s' redivént. Adon, les princes di Crimêye estént sovint e margaye avou l' Moscoveye, et dårént diski dins les forbots d' Moscou (li dierin côp e 1571).
Trevéns rûsse et sovietike
candjîDi 1736 a 1739, li Rûsseye, aloyeye a l' Otriche-Hongreye, atake l' Impire Otoman po sayî di s' rinde mwaisse del Crimêye eyet del Noere Mere; mins ele doet rinoncî et siner l' påye di Nissa.
Pus tård, Catrene II (sipotêye e walon li Catin), k' aveut on toû dipus kel diåle, s' arindja po dislaxhî li Crimêye di l' Impire Otoman (Påye di Kucuk Kaynarja, 1774). E 1777, ele evoya des setleus Greks et Slaves. Pu, e 1783, li Rûsseye apice håynetmint li Crimêye.
E 1856, après l' guere di Crimêye, ki va fé cnoxhe li Crimêye el Walonreye, les Rûsses tchessèt des meyes et des meyes di Tatårs evoye, e ls ametant d' aveur fwait avou les Inglès, les Francès et les Turks k' estént aloyîs siconte des Rûsses.
E 1921, les Tatårs di Crimêye askepièt ene republike otonome.
E 1945, Stalene evoye di foice les Tatårs dins des ôtes payis (Azerbaydjan, Ouzbekistan) et anixhile l' otonomeye del Crimêye.
Raloyaedje a l' Oucrinne
candjîE 1954, li Crimêye, k' esteut disk' adon administrêye come ene redjon otonome del Republike Federative Socialisse et Sovietike di Rûsseye, est raloyeye a l' Oucrinne.
Å Dishonnaedje di l' URSS e 1991, gn a des Rûsses po dmander li ratelaedje di l' Oucrinne al Rûsseye; des ôtes volèt esse dislaxhîs et sovrins. Li Crimêye proclame si indepindince li 5 di may 1992, mins pus tård acceptêye di divni ene republike otonome ådvins d' l' Oucrinne.
Riprindaedje (nén ricnoxhou) pal Rûsseye (2014)
candjîSol tins del revintrêye oucrinnyinne di 2014, i gn a des atacaedjes pa des groupes banderisses di busses tanspoirtant des Crimêyins, avou des moirts. Eto, des mançaedjes di fé des pogroms el Crimêye. Les djins del Crimêye fijhît-st adon li blocaedje des voyes et des areyopôrts et des cazers di l' årmêye oucrinnyinne.
Li pårlumint del republike otonome, lu, vôte l' indepindince, et anonce on referandom po tchoezi soeye-t i di dmorer e l' Oucrinne, soeye-t i di dmander on raloyaedje al Rûsseye (come divant 1954).
Les cazers, gåres et areyopôrts on stî pris pa des sôdårds sins essenes, k' estént des sôdårds rûsses (kestént dedja la, dins les båzes rûsses, sorlon les acoirds etur l' Oucrinne et l' Russêye), et k' ont waeranti l' securité tins do vôtaedje.
Li 16 di måss 2014, li referandom a dné on rzultat di cåzu 95 åcint pol raloyaedje al Rûsseye. Li prezidint rûsse a ricnoxhou l' rizultat, et fwait on decret po-z accepter deus novelès intités dins l' federåcion: li republike otonome di Crimêye, eyet l' veye otonome di Sebastopol.
Ci referandom la n' a nén stî ricnoxhou a l' ONU (rezolucion 68/262, vôtêye pa 100 disconte 11 et 58 abtincions (et 24 nén-vôtaedjes di payis ki n' estént nén la).[2]
L' Oucrinne saya d' fé on blocusse del Crimêye, tot espaitchant l' comiece, côpant l' aiwe å pus foirt di l' esté, et côpant l' electricité al fén d' l' anêye 2015. Mins li rzultat fourit on winnaedje evoye co pus grand del Crimêye, ki n' a pus mezåjhe di l' Oucrinne et rçure directumint l' electricité del Rûsseye, åd triviè del sitroeteure di Kertch.
Tourisse : on ptit voyaedje el Crimêye
candjî
Simferopol
candjî
Simferopol si lome Acmesdjid e tatår. C' est l' dierinne gåre do trin ki vént d' Oucrinne.
Yalta
candjî
Yalta (uk: Ялта), c' est li mwaisse-veye touristike del Crimêye. On-z î avént pa trolé-busse di Simferopol (li pus long trolé-busse di tote li viye URSS). Did la, on va aler a Solea Levant, eviè Alouchta, et a Solea Djus eviè Sevastopol. A vey:
- Pôrt di Yalta.
- Måjhon da Tchekov
Alouchta
candjîSi scrît Aluşta e tatår, Алушта en oucrinnyin. A vey: eglijhe ortodocse, basteye a costé d' ene moskêye tatåre, ambedeus todi drovowes.
Inte Alouchta et Yalta
candjî
- Palå da Stalene.
- Li Palå d' Livadia, la k' on-a siné l' påye di Yalta). Les troes sineus, Roosevelt, Churchill et Stalene sont tchaeke riprezinté pa s' drapea Padrî, gn a l' såle des minisses di tos les payis k' ont siné l' påye di Yalta.
Après l' meur, gn a les portraits saetchîs ç' djoû la.
So ene tåve, on voet co li gazete "Li Pravda" (li verité), do londmwin do sinaedje del påye
- Djårdén ås plantes.
Inte Yalta et Aloupca
candjî
- pladje del Noere Mer, rén k' avou des bidinnes (pont d' såvion).
- Hôt-Tiene Sint-Pire (Haj Petri, 1300 m)
On-z î avént avou on teleferike.
Al copete gn a èn åbe la k' on va pinde on sovni et des sacwès da vosse, come sovni. Gn a nok ki les aduze.
- Li Ni d' Oronde (e rûsse lastatchkino Gnizdo), c' est ene curiozité po les tourisses : c' est l' raptitixhaedje d' on tchestea.
Aloupca
candjî
Li veye d' Aloupca (Алупка, Aloupka en oucrinnyin), c' est aprume li Tchestea Gorontsvsky, basti pås Tatårs, riprin på tsår Nicolai II.
Ådfoû, on pout vey les meurs disfindreces, fwaits pås Tatårs.
Ådvins gn a des pinteures rilidjeuses ortodosses.
On trouve la dins on tchestea li buro do tsår, avou s' portrait, et, dins ene bele tchambe, li portrait do fjheu d' arimés rûsse Pouchkine.
Sevastopol
candjî
Loukîz a : «Sevastopol»
Ôtès grandès veyes
candjî- Evpatoria (Євпаторія, Evpatoriya, en oucrinnyin; e tatår: Gözleve), sol Noer Mer a Bijhe di Sebastopol.
- Baxhtchissaray
Economeye
candjîEne des contrêyes otonomes les pus pôves di l' Urope. E 2014 (å moumint do raloyaedje al Rûsseye), li mîtrinne cwénzinne esteut di 125 uros (250 uros par moes).
Tuzance walone
candjîLucyin Mahin a scrît on roman so ç' redjon ci : Vera. Ci roman ci a rexhou e 2011, troes ans dvant l' herleme avou l' Rûsseye.
