Få d' Verzi
Li faw di Verzi, (on dit eto få d' Verzi, crawieuse få, u toirtchåde hesse), e francès faux de Verzy, u hêtre tortillard, c' est ene dizo-sôre di faw, tot crawieus foirt bas, ki n' vént ki dins sacwantès coines di France, d' Almagne et di Scandinaveye.
No e sincieus latén: Fagus sylvatica L. var. Tortuosa (Pepin, 1861).
Discrijhaedje del få d' Verzi
candjî
Li faw di Verzi, c' est ene hesse, nén dpus d' deus troes metes hôte, ascwateye come ene covresse, avou les brantches ki pindèt ttåtoû, e rond, disk' a tere, et les foyes si serêyes k' on n' såreut vey houte. Tré kel pî u k' ene brantche a on pô crexhou, li crawieuse få fwait keude so keude dins tos les sinses. C' est po ça ki nost åbe ni vént nén bén hôt, mins k' i crexhe purade come on parasol u on paraplouve.
I foye pus tård ki les ôtès hesses. Les foyes sont pus ptites et pus serêyes so les boutes di l' anêye. Et come i crexhe moens vite k' els ôtes, i prind raddimint l' cogne d' on paraplouve cwand i dvént vî et d' ene covresse cwand il est pus djonne. On-z estime ki les pus vîs des åbes, les cis ki vnèt d' peri, årént eter 350 et 500 ans. C' est nén åjhey d' elzî conter les crexhinnes. Come les branches do faw di Verzi pindèt disk' a tere, ses branches si marcotèt åjheymint, minme dins l' bwès; et ces marcotes la crexhèt tot ossu crawieuses, minme si on les rpike pus lon, dins on pair u ôte pårt.
Sipårdaedje djeyografike
candjî- dins l' grand bwès, a Verzy, on viyaedje del montneye di Rinse (288 m. hôt), el Tchampagne; nén lon del voye ki va so Chalons-el-Tchampagne, e wangnant on pô so Epernay. C' est drola k' end a l' pus dins l' monde (668 e 1977 et come 800 asteure).
- sol platrê d' Rôcroyî, dilé Rvin, et dins des ôtes bwès, el France.
- e l' Almagne, do costé di Hanôve (kéconks).
- dins l' Sud del Suwede (sacwants).
- et plik plok e Daenmåtche.
Istwere et (doûcès) creyances
candjîA Verzy, gn aveut la, e 6inme sieke, dins ç' grand bwès la do dominne del “Comandreye do Timpe”, on moustî dicåcî a Sint Båle (on forveyou sint ?), k' aveut stî askepyî e 664 pa Sint Nivard. On vout ki les moennes, so leu passadje, plantént todi des hesses. Li toirtchaedje do faw di Verzy, ça åreut stî ene rascråwe evoyeye po pûni les djins d' Verzy. Totes des crawieusès hesses ki crexhnut el minme plaece, come di djusse, ça a fwait rsoude les viyès creyances et les fåves do vî vî tins.
Pår divant dvant l' askepiaedje do moustî Sint-Båle e 664, gn åreut ddja yeu drola, do tins des Celes, on nîme dicåcî a Baal, onk des diès celes. Pu vî k' ça, on-z î a eto rtrové ene hatche preyistorike. El Moyinådje, li (doûce) creyance vleut ki les fås d' Verzi estént ene rascråwe k' åreut stî avoyeye pa Båle, li diè cele del tonoere, po pûni les djins d' Verzi.
Co enute, des creyances k' i gn a s' aspoyèt so les cénk croes des fås (ene blanke, ene noere, ene vete, ene rodje et ene djaene) ki les moennes årént planté dins ces bwès la åtoû do viyaedje di Verzy. I fjhèt etervini des viyès uzance chînwesses; il î sereut kession d' loumire do djoû, des ekinokes, des 5 elemints, des rantoeles solreces et teresses, des mouvmints del tere et k' è sai dj' ?
Des ôtes pretindèt vey on sene a vey avou l' sacraedje des Rwès d' France. Adon, ça s' fijheut a Rinse. Et li djoû di dvant l' sacraedje, les rwès vnént priyî dins ces bwès la.
Sincieusès rcwerances sol faw di Verzy
candjîKécfeye ki ç' sereut ene mutåcion k' åreut askepyî cisse sorsôre di faw la. A l' univiersité d' Montpellier, li mådjuster Bernard Thiebaut a fwait des rcweraedjes sol faw di Verzy. Il a trové des diferinces dins les djinnes di l' åbe. Les grinnes k' il a rsemé et k' ont bén vlou djermer ont dné des hesses normåles, des crawieuses et des mitan mitan. Ça shonnreut shuve les lwès da Mendel. Eto, li faw sereut ene eterozigote. C' est po ça k' ele dimorreut råle (come li bleuwe coleur dins les vatches Bleu Blanc).