Prumire guere daegnrece
Li guere di 1914-1918 (on dit eto li prumire guere daegnrece, u li guere di 14, u li grande guere), c' est ene teribe guere k' a-st ataké e 1914 cwand l' Otriche a dclåré guere al Serbeye.
El Walonreye, elle a cmincî e 1914 et esse fineye a l' årmistice li 11 di nôvimbe 1918.
Mwaissè dnêyes
candjîTins del guere di 1914-1918, tote li Beldjike a stî ocupêye pås sôdårds almands, apus k' li ptit boket padrî l' Izer. Li rwè Albert prumî a dmoré tote li guere avou les sôdårds å front.
Les prijhnîs bedjes estént reclôs dins des camps e l' Almagne ou ezès Bas Payis.
Gn aveut des Walons des deus costés, ca les cis d' Waime et d' Måmdey estént prûsyins.
Al fén del guere di 1914, li Beldjike s' a recråxhî des Redîmés Payis.
Pondants
candjîOn lomé Günther Princip assazene l' årtchiduk et l' årtchidutchesse d' Otriche a Sarayevo. C' est çoula ki va ehinonder l' guere k' on va lomer «daegnrece» (mondiåle).
Li Kaizer Wiyåme II aveut siné li Påye ås vint-cwate hagnons la k' i s' egadjive a n' nén evayi l' Beldjike. Mins i dirè après ci n' est k' on boket d' papî po-z esprinde li feu.
Li batreye des frontires
candjî
Loukîz a : «Batreye des frontires (guere di 14)»
Li batreye des frontires, c' est les batayes inte les Almands et les Francès ki s' ont fwait tot å cminçmint del guere, sol teritwere del Beldjike (aprume e l' Walonreye), et après sol Nôr-Ess del France. Ele s' ont fwait adon ki l' plan almand d' abrocaedje e l' France esteut d' evoyî des colones sorlon tos dmey-cekes paraleles ki passént pal Beldjike.
Li 1î d' awousse, l' Almagne aveut ddja-st abroké e l' Grande-Dutcheye, on payis neute. Li minme djoû, elle evoya èn ultimatom al Beldjike, neute leye ossu, di leyî passer les tropes. Li 3 d' awousse, li Beldjike rifuza d' schoûter, et les Almands moussî e s' teritwere ci djoû la minme.
Les prumirès batreyes fourît do costé d' Lidje (batreye do Réze, dilé Hesta), siconte di l' årmêye bedje.
Après, les batreyes s' ont passé el Nonne del Beldjike, inte les Almands et les Francès. E l' Lussimbork bedje, end a yeu di Vierton a Vierzeye (Djedene), metans a Maissin et a Poitchrece. Les viyaedjes ont sofri bråmint di ces combats la (måjhons greyeyes et civils touwés).
Mins pus a Bijhe, come a Tchålerwè — ki les Almands î arivît l' 21 d' awousse, il ont stî on moumint rboutés pa les Francès. Mins i rprindît l' veye li londmwin 22 d' awousse.[1]
Li front d' l' Izer
candjîLi ptite coine di Beldjike metowe padrî l' Izer schapa a l' ocupåcion pask' on l' meteut dzo aiwe tot drovant les vaenes estô d' les clôre cwand l' marêye montéve, et cwand ele dischindeut, clôre les vaenes el plaece d' elzès drovi.
Li Holande aveut dmoré neute; tot åd dilong del frontire avou l' Olande, les Almands avént metou ene cloteure electrike. Les djonnes ki vlént rdjonde les lignes bedjes divént passer par la. Mins come l' Olande esteut neut, ele ni poleut nén leyî passer les combatants, ça fwait ki les cis k' avént reyussi a passer et k' estént codous e l' Olande plént-z î esse ritnous dins des camps.
Les sôdårs di l' Izer si spotént zels-minmes les "vîs paltots".
Éndjins militaires
candjîLi guere di 14, ça a stî l' prumî côp k' i gn a yeu des tanks.
Åres
candjîOn a bråmint eployî les gåz di guere, des deus costés. Insi li 19 di decimbe , so les trintchêyes a Ablincoû, les Francès atacnut les Almands ås gåz deus eures å long.[2]
Politike des Almands el Beldjike
candjîBeldjike d' adon
candjîLes Almands ont metou so pî on schåyaedje administratif del Beldjike.
On prumî aresté a rexhou li 15 d' octôbe 1916 (po l' acsegnmint), ki revoyive les administråcions walones a Nameur.[3] Les ôtes ministeres vont shuve. Li decret do 21 di måss 1917 dessene les limodjes des deus intités. Li Flande est tote seule, avou Brussele come mwaisse veye. Li Walonreye est tote seule, avou radjoutaedje del Walonreye di France eyet di sacwants viyaedjes après Avene.
E moes d' djun 1917, les fonccionaires walons sont priyîs di raler a Nameur po fé leu-z ovraedje. Mins, tchôkîs pa ene assimblêye di pårlumintîs d' Brussele (avou foirt waire di Walons dvins), i fwaiynut tertos greve, oudonbén dmissioner[4]. Li Walonreye va dmorer adon cwate a cénk moes sins siervice publik : tribunås, sicoles, comenes vont clôre ene après l' ôte. Les traitmints des ptits fonccionaires ni sont pus payîs. Ni les subzides ås orfulinats, evnd.[5]
Des ôtès djins ont accepté di fé tourner l' Walonreye e 1917 et 1918, e boutant dins les ministeres di Nameur. Mins ces-la (inte di zels des waloneus come Oscar Colson et Arille Carlier) seront reclôs (s' i n' avént nén stepé evoye foû payis) et djudjîs come traites e 1919.
Walonreye måmdiyinne et redîmés payis
candjîE l' Walonreye måmdiyinne, les djonneas estént mobilijhîs dins l' armêye almande. Gn av 800 sôdårs des Redîmés payis k' î estént. Cåzu 200 did zels ont stî touwés so les fronts.
Sol monumint ås moirts di Måmdiy, gn a les nos di 292 touwés tins del guere di 14. Inte di zels 142 ont des nos walons.[6]
Li govienmint do Håve
candjîSacwants politikîs si rapoûlît å Håve et-z î amonter on govienmint bedje foû-payis.
Guere di l' Itåleye
candjîEl guere di 14, l' Itåleye esteut avou les Aloyîs. Ele fourit atakêye pa l' Otriche. Les sôdårds itålyins, disbåtchîs, corît evoye a Caporetto, po si rployî so l' Aiwe di Piyåve. La, refoircis pås tropes franco-inglesses, il ont parvinou a arester les Otrichyins. E moes d’ djanvî, les aloyîs sont mwaisses del bataye del Piyåve et s’ vont i cmincî a rmonter a l’ assôt.[7]
Les tropes itålyinnes si vont rtrover el Tchampagne, pu e l' Årdene. E 1918, li rwè d' Itåleye vént inspecter ses sôdårds a Libin (li voye fwaite esprès si va lomer "voye des Itålyins").
Passêyes del guere di 14 dins l' lingaedje walon
candjîMotlî
candjîSacwants mots del guere di 14 sont dmorés dins l' lingaedje walon.
Sicrijhaedjes e walon sol guere di 14
candjî- Lives e walon tot etirmint sol guere di 14.
- Les croes dins les brouwires (1932)
- Letes di guere d' on piyote (2018)
- Årtikes : sovnis del guere 1914-1918 da Jules Rivière dins Shijhes et paskeyes (do 10 d' awousse 1954 å 15 d' avri 1958).
- Batreye d' Anloe: dins l' live «Bokets tchoezis» (2015)
- Tote li guere a Tchålerwè: El Bourdon 668-669 (setimbe-octôbe 2014) (tecse saetchî des memweres da Félicien Barry).
- Cayés d' guere des Relîs namurwès (2015)
Hårdêyes difoûtrinnes
candjî(so l' Aberteke)
(so Wikisourd)
Sourdants
candjî- ↑ Félicien Barry Memweres, El Bourdon 668-669 p. 23-31.
- ↑ Marie-Claire Buchholz, corespondance d' èn ome del tere, tins del prumire guere Li vî sprewe l° 63, 2013-2016, p. 102.
- ↑ Oscar Colson, L'unionisme wallon pendant l'occupation allemande en belgique - 1917-1918, Imprenta catalana, Cambo & co, Bårçulone, p. 13
- ↑ Oscar Colson, come ådzeu, p. 18-19.
- ↑ Oscar Colson, come ådzeu, p. 29.
- ↑ (fr) Renée Sedyn, Henri Bragard et d'autres: des Prussiens «malgré eux», La Grande Guerre, coleccion Memwere walone, SLLW, 2016, ISBN 978-2-930505-23-7, p. 11.
- ↑ Emile Pècheur, Kurt Suckert Malaparte å Bork, Li Rantoele 71, waeyén-tins 2014