Aplacaedje tîxhon
L' aplacaedje tîxhon, e linwince do walon, c' est ene sôre d' aplacaedje di (å pus sovint) deus nos, la kel disterminant est metou po cmincî, eyet l' disterminé padrî, en on seu mot, u avou ene loyeure.
Vîs egzimpes d' aplacaedje tîxhon dins des cmons nos candjî
aplacaedje di deus nos candjî
Vîs cmons mots candjî
- cloke-poite (poite del veye avou des clokes)
- mwinlevêye (levêye di mwin, mwin metowe so on tite po-z espaitchî del vinde)
- pexhon-molén (molén avou ene adjinçnaedje po-z apicî les pexhons)
- pî-bate (pîce metowe å dbout d' ene sicoreye)
- pî-schaye (eschaye metowe al dierinne randjeye d' on toet di schayes)
- pî-stok (stok ki sieve di pî po ene posteure)
- pî-wå (on wå metou al dierinne randjeye d' on toet di strin)
- tchafor (for al tchåsse)
- tchene-simince (simince di tchene)
- wangne-corti (corti po wangnî ene sacwè, nén po mete des fleurs)
Mots eployîs coramint ouy candjî
- arantoele (toele d' araegne), arincrin (crin d' araegne),
- fiesse-djoû (djoû d' fiesse)
- pî-sinte (sinte (pazea) k' on-z î rote a pî)
- pî-stok (come on stok di pire ki sieve di pî a ene posteure)
- scribanc (banc po scrire)
Nos di des fleurs et des biesses candjî
- gorea-moxhon (moxhon å gorea)
- ôrimiele (miele d' ôr).
- tchecawe (cawe di tchet)
aplacaedje addjectif + no candjî
- vîs mots avou des addjectifs al cawete -ål:
- tcheråvoye (tcheråle voye, voye boune assez po les tchårs î passer).
- fenåmoes (fenål moes).
- hierdåvoye (hierdåle voye, voye k' el hiede î pout passer).
- Nouvveye
- tinroxh (tinre oxh), cronzoxh (cron-z oxh)
- croufier (fier ki shonne crou, pask' i rlût)
Aplacaedje no + viebe candjî
- viermolou (molon des viers)
Aplacaedje adviebe + viebe candjî
Aplacaedje adviebe + addjectif candjî
Aplacaedje tîxhon dins des nos d' plaeces candjî
Aplacaedje di deus nos candjî
Ene cåkêye di nos d' veyes, viyaedjes, hamteas et des ôtès plaeces sont fwaites a pårti di aplacaedje tîxhon di deus nos, li disterminé li no d' ene plaece (pré, tchamp, fa, pont) eyet l' disterminant, li no d' ene djin. Vocial sacwants egzimpes lijhîs a pårti do disterminé.
- A vey avou l' payizaedje:
- A vey avou des aiwes:
- A vey avou les tchamps:
- tchamp: Dotchamp, Francortchamp, Strintchamp
- såt (sårt): Djesponsåt, Lodlinsåt, Nåbrissåt, Ricsinsåt
- rou: Mårténrou
- ster: Hodister, Pepinster, Timister.
- A vey avou les bwès :
- A vey avou les viyaedjes :
Aplacaedje addjectif + no candjî
On n' les scrireut pus avou des loyeures, ca c' est li plaece normåle di l' addjectif e walon.
- Fontinne : Noere Fontinne
- Han : Pitite Han, Grande Han, Moite Han.
- noû : Nouve Veye, Noûpré, Noû York, Les Noûponts
- Prandjloe : Laid Prandjloe
- Ri : Setchri, Parfonri
- Vå : Setchvå, Belvå
- vî : Vî Djnape, Viye Veye
Les rapoirts inte li disterminant eyet l' disterminé. candjî
- Å pus sovint, l' aplacaedje tîxhon replaece :
- li dvancete d' apårtinance « da » : Hinripont = pont da Hinri.
- li dvancete « di » : tchecawe = cawe di tchet; Tchivådos = dos di tchvå.
- Mins i pout eto replaecî
- li dvancete « po » : scribanc = banc po scrire.
- li dvancete « e » : panea-cou = cou e panea.
- li dvancete « avou » gorea-moxhon = moxhon avou on gorea.
Candjmints di scrijhaedje loyîs a l' aplacaedje tîxhon candjî
- Les longuès voyales då coron des ptits nos polèt divni coûtes: Rodjî => Rodjimont, Ådjî => Nådjimont
- Les halcrossès cossounes ni si scrijhèt pus. Robiet => Robieveye, Biernåd => Biernåfa.
- Les ptits nos avou -iet (e francès -ert) polnut piede u rtrover leu R: Sibièt / Sibert: Sbertchamp; Sbêmont. Djerbêfwè.
- Les halcrosse E ni si scrijhèt pus: pires-tchamp (tchamps ås pires) => Pirtchamp.
- On pout dveur ridobler li S: Nobrissåt, Gossåt.
- Li H di "hé" pout tchaire:
- I gn è pout aveur etroclaedje:
- d' ene loyeure: en Ådjimont => Nådjimont.
- d' ene divancete: so Hodimont => Sodimont.
Voyale di loyaedje candjî
L' aplacaedje tîxhon si fwait avou ene ristitcheye voyale, si l' prumî mot a ene cossoune å coron:
Ci voyale di loyaedje la est pus tipicmint «i», k' est li spotchåve voyale li pus lådje oyowe.
- ôr + miele => ôrimiele.
- hård- (håre) + frinne => hårdifrinne
- borg- (bork) + mwaisse => hårdifrinne
Dins les payis la ki l' sipotchåve voyale est «u», c' est leye ki sieve po l' eterloyance.
- Tchårl- (Tchåle + pont => Tchårlupont
Come on l' voet dins les egzimpes, gn a sovint l' rispitaedje d' ene dobe cossoune å coron do bodje, cial, c' est «R».
Ci piceure la est voltî eployeye dins les noûmots.
Istwere et vicansté di l' aplacaedje tîxhon candjî
Dierins nos d' plaece fwaits avou aplacaedje tîxhon candjî
Tote li moyinådje, les nos d' plaeces estént adjinçnés inla. Les dierins k' ont shuvou cisse rîle la:
L' aplacaedje tîxhon dins les noûmots candjî
Les rfondeus - et eto des ôtes waloneus - ont sayî di raskepyî sacwants noûmots so l' tcherpinte di l' aplacaedje tîxhon. C' est todi des aplacaedjes wice kel disterminant est on mot d' ene seule sillabe.
- no + no : peupe-sipata (sipataedje d' on peupe), pî-note (note metowe e pî d' ene pådje), Daegntoele (toele del Daegn), ôlpesse (pesse a cåze di l' ôle).
- addjectif + no : noûmot (noû mot).
- no + viebe: cirnaivyî (naivyî e cir).
Dins les ôtes lingaedjes candjî
Come di djusse, c' est l' mwaisse piceure po l' aplacaedje dins les lingaedjes tîxhons.
E l' inglès, gn a å pus sovint k' deus mots ki s' polnut insi aloyî. Pacô, on les pout srire di troes manires, e-n on mot, e deus mots ou avou ene loyeure.
E francès, end a eto sacwants, come «vermoulu», «mainlevée».
Hårdêye difoûtrinne candjî
(sol Wiccionaire)