Aplacaedje tîxhon

L' aplacaedje tîxhon, e linwince do walon, c' est ene sôre d' aplacaedje di (å pus sovint) deus nos, la kel disterminant est metou po cmincî, eyet l' disterminé padrî, en on seu mot, u avou ene loyeure.

Vîs egzimpes d' aplacaedje tîxhon dins des cmons nos

aplacaedje di deus nos

tchåfor

Vîs cmons mots

cloke-poite (poite del veye avou des clokes)
mwinlevêye (levêye di mwin, mwin metowe so on tite po-z espaitchî del vinde)
pexhon-molén (molén avou ene adjinçnaedje po-z apicî les pexhons)
pî-bate (pîce metowe å dbout d' ene sicoreye)
pî-schaye (eschaye metowe al dierinne randjeye d' on toet di schayes)
pî-stok (stok ki sieve di pî po ene posteure)
pî-wå (on wå metou al dierinne randjeye d' on toet di strin)
tchafor (for al tchåsse)
tchene-simince (simince di tchene)
wangne-corti (corti po wangnî ene sacwè, nén po mete des fleurs)

Mots eployîs coramint ouy

arantoele (toele d' araegne), arincrin (crin d' araegne),
fiesse-djoû (djoû d' fiesse)
pî-sinte (sinte (pazea) k' on-z î rote a pî)
pî-stok (come on stok di pire ki sieve di pî a ene posteure)
scribanc (banc po scrire)

Nos di des fleurs et des biesses

- gorea-moxhon (moxhon å gorea)
- ôrimiele (miele d' ôr).
- tchecawe (cawe di tchet)

aplacaedje addjectif + no

vîs mots avou des addjectifs al cawete -ål:
- tcheråvoye (tcheråle voye, voye boune assez po les tchårs î passer).
- fenåmoes (fenål moes).
- hierdåvoye (hierdåle voye, voye k' el hiede î pout passer).
Nouvveye
tinroxh (tinre oxh), cronzoxh (cron-z oxh)
croufier (fier ki shonne crou, pask' i rlût)

Aplacaedje no + viebe

viermolou (molon des viers)

Aplacaedje adviebe + viebe

Aplacaedje adviebe + addjectif

Aplacaedje tîxhon dins des nos d' plaeces

Molhan

tchesså voye

parfond + ri

setch + ri

Aplacaedje di deus nos

Ene cåkêye di nos d' veyes, viyaedjes, hamteas et des ôtès plaeces sont fwaites a pårti di aplacaedje tîxhon di deus nos, li disterminé li no d' ene plaece (pré, tchamp, fa, pont) eyet l' disterminant, li no d' ene djin. Vocial sacwants egzimpes lijhîs a pårti do disterminé.

A vey avou l' payizaedje:
- mont: Briyåmont, Hodimont, Hozémont, Libråmont, Nådjimont
- vå: Bournivå, Djenvå, Rebievå, Vietrivå, Virwinvå
A vey avou des aiwes:
- pré : Hamîpré
- han : Dôhan, Frôhan, Mårbuhan, Molhan
- pont : Hinripont Tchårlupont, Watripont
- fa, fwè: Biernåfa, Nargåfwè, Djerbêfwè, Baconfwè.
- fontinne : Burneafontinne
- ri : Mléri
- wé: Morlanwé, Nodwé
A vey avou les tchamps:
- tchamp: Dotchamp, Francortchamp, Strintchamp
- såt (sårt): Djesponsåt, Lodlinsåt, Nåbrissåt, Ricsinsåt
- rou: Mårténrou
- ster: Hodister, Pepinster, Timister.
A vey avou les bwès :
- bwès : Burnonbwès
- hé : Ernonhé, Contranhé
- håye : Bådrihåye
- Bouxhi : Rolibouxhi (bouxhi Rolin).
A vey avou les viyaedjes :
- veye : Flipveye, Tnîveye, Rimiveye, Hassonveye, Tchonveye, Floravile
- bork : Limbork, Casbork
- coû : Remicoû, Viancoû
- strêye : Feronstrêye
- rowe : Gubiet-rowe, Piconrowe, Tchénrowe.
- voye (toponimeye) : Halene-Voye (voye ås halenes), Hierdåvoye (voye do hierdåd).
- molén : Ruwåmolén

Aplacaedje addjectif + no

On n' les scrireut pus avou des loyeures, ca c' est li plaece normåle di l' addjectif e walon.

Fontinne : Noere Fontinne
Han : Pitite Han, Grande Han, Moite Han.
noû : Nouve Veye, Noûpré, Noû York, Les Noûponts
Prandjloe : Laid Prandjloe
Ri : Setchri, Parfonri
Vå : Setchvå, Belvå
vî : Vî Djnape, Viye Veye

Les rapoirts inte li disterminant eyet l' disterminé.

Å pus sovint, l' aplacaedje tîxhon replaece :
- li dvancete d' apårtinance « da » : Hinripont = pont da Hinri.
- li dvancete « di » : tchecawe = cawe di tchet; Tchivådos = dos di tchvå.
Mins i pout eto replaecî
- li dvancete « po » : scribanc = banc po scrire.
- li dvancete « e » : panea-cou = cou e panea.
- li dvancete « avou » gorea-moxhon = moxhon avou on gorea.

Candjmints di scrijhaedje loyîs a l' aplacaedje tîxhon

Les longuès voyales då coron des ptits nos polèt divni coûtes: Rodjî => Rodjimont, Ådjî => Nådjimont
Les halcrossès cossounes ni si scrijhèt pus. Robiet => Robieveye, Biernåd => Biernåfa.
Les ptits nos avou -iet (e francès -ert) polnut piede u rtrover leu R: Sibièt / Sibert: Sbertchamp; Sbêmont. Djerbêfwè.
Les halcrosse E ni si scrijhèt pus: pires-tchamp (tchamps ås pires) => Pirtchamp.
On pout dveur ridobler li S: Nobrissåt, Gossåt.
Li H di "hé" pout tchaire:
I gn è pout aveur etroclaedje:
- d' ene loyeure: en Ådjimont => Nådjimont.
- d' ene divancete: so Hodimont => Sodimont.

Voyale di loyaedje

L' aplacaedje tîxhon si fwait avou ene ristitcheye voyale, si l' prumî mot a ene cossoune å coron:

Ci voyale di loyaedje la est pus tipicmint «i», k' est li spotchåve voyale li pus lådje oyowe.

ôr + miele => ôrimiele.
hård- (håre) + frinne => hårdifrinne
borg- (bork) + mwaisse => hårdifrinne

Dins les payis la ki l' sipotchåve voyale est «u», c' est leye ki sieve po l' eterloyance.

Tchårl- (Tchåle + pont => Tchårlupont

Come on l' voet dins les egzimpes, gn a sovint l' rispitaedje d' ene dobe cossoune å coron do bodje, cial, c' est «R».

Ci piceure la est voltî eployeye dins les noûmots.

Istwere et vicansté di l' aplacaedje tîxhon

Dierins nos d' plaece fwaits avou aplacaedje tîxhon

Tote li moyinådje, les nos d' plaeces estént adjinçnés inla. Les dierins k' ont shuvou cisse rîle la:

Casbour (1757).
Virwinvå (1977).
Sambveye (1977)

L' aplacaedje tîxhon dins les noûmots

Les rfondeus - et eto des ôtes waloneus - ont sayî di raskepyî sacwants noûmots so l' tcherpinte di l' aplacaedje tîxhon. C' est todi des aplacaedjes wice kel disterminant est on mot d' ene seule sillabe.

no + no : peupe-sipata (sipataedje d' on peupe), pî-note (note metowe e pî d' ene pådje), Daegntoele (toele del Daegn), ôlpesse (pesse a cåze di l' ôle).
addjectif + no : noûmot (noû mot).
no + viebe: cirnaivyî (naivyî e cir).

Dins les ôtes lingaedjes

Come di djusse, c' est l' mwaisse piceure po l' aplacaedje dins les lingaedjes tîxhons.

E l' inglès, gn a å pus sovint k' deus mots ki s' polnut insi aloyî. Pacô, on les pout srire di troes manires, e-n on mot, e deus mots ou avou ene loyeure.

slag heap / slag-heap / slag heap (teri)

E francès, end a eto sacwants, come «vermoulu», «mainlevée».

Hårdêye difoûtrinne

(sol Wiccionaire)