Aplacaedje (linwince)

Pol discramiaedje des årtikes avou l' mot « Aplacaedje », loukîz cial.

L' aplacaedje (on dit eto: acolaedje), el linwince, c' est l' metaedje eshonne di deus u sacwants mots, onk dirî l' ôte, et k' ça dvént èn ôte mot, lomé mot d' aplacaedje, u pus spepieuzmint : sustantivire, vierbire, advierbire, addjectivire, evnd.

Les bokets polèt esse bén veyåves, sins loyeures (biesse ås tetes) u avou des loyeures (Sint-Houbert, gorea-moxhon, ratind-tot). Padecô, les deus mots sont pår acmaxhî dins l' novea mot (tinroxh, coirzenoxh, Spetin).

L' aplacaedje tîxhon, c' est cwand les mots-bokets si metèt a li cou å hôt, eneviè çou k' on ratindeut.

On djåze di spotchî aplacaedje cwand l' dierin pî do prumî mot si maxhe avou l' prumî pî do deujhinme mot.

L' etroclaedje, c' est ene sôre d' aplacaedje, mins avou tos des ptits mots, pronos u årtikes, lomés "etroclåves".

L' atroclaedje di l' årtike, c' est eto ene sôre d' aplacaedje inte l' årtike eyet l' no ki shût.

Aplacaedje di deus nos

Loukîz a : sustantivire

Les deus nos sont lomés li disterminant eyet li disterminé.

Al môde latene

• li disterminant est shuvou direk do disterminé (mins gn a kécfeye ene divancete da ki n' si dit nén):

Li sårt Djîle (sårt da Djîle), Li Vå-Sinte-Ane.

• li disterminant est shuvou do disterminé avou inte di zels, les dvancetes "di", "des" (sins loyeures):

a des håyes, gåteu d' manaedje.

• aplacaedje avou les divancetes "al" "ås" (sins loyeures):

oujhea ås poyes, biesse ås tetes

• aplacaedje avou l' divancete "so" (avou des loyeures):

Han-so-Mouze

• aplacaedje avou l' divancete "d(i)lé" (avou des loyeures): :Vå-dlé-Rozire.

Al môde tîxhone

Li disterminé est shuvou do disterminant:

• aplaké sins loyeures :

tchecawe (cawe di tchet), Nåbrissåt (sårt da Åbri), Virwinvå.

Dins cisse cåze la, les halcrossès cossounes å coron tchaiynut

tchecawe (tchet-cawe)

Gn è pout eto aveur des candjmint ortografike di cossoune :

ricandjaedje S -> SS: Nåbrissåt.

• aplaké avou des loyeures :

gorea-moxhon (moxhon å gorea), pî-sinte, pî-stok

Aplacaedje d' on viebe et s' coplemint

Li no est l' droet coplemint do viebe. Li viebe est codjowé å rwaitant di l' indicatif prezintrece.

viebe + no

sins årtike, avou loyeure

Les troes cwårts do tins, l' aplacaedje si fwait sins årtike et avou ene loyeure (tcherpinte <viebe al 3inme djin>-<loyeure>-<obdjet do viebe>).

Å pus sovint, li sustantif est singulî : gåte-manaedje, tribole-manaedje, rimowe-manaedje, sere-tiesse, tchît-vier, trait-feu, creve-fwin, trinne-savate, catche-mizere, pice-nez, pice-tresse, atrape-nigåd, , shût-cou, casse-gueuye, passe-tins, tchesse-tchén, tchesse-clå, tchåsse-pî, côpe-goidje, côpe-vere (côpe-veule), côpe-papî

Mins, pacô, li sinse dimandreut on sustantif pluriyal : amanite towe-moxhes, gobe-moxhes, atrape-moxhes, guigne-djins, spågne-måyes, broye-djaeyes, croke-noejhes. Ça towe, ça gobe ou ça atrape les moxhes; ça guigne les djins; ça spågne les måyes, ça broye les djaeyes, ça croke les noejhes. Portant, on les scrît pus voltî å singulî, ki rprezinte adon on pluriyal trocrece: amanite towe-moxhe, gobe-moxhe, atrape-moxhe, guigne-djin, spågne-måye, broye-djaeye, croke-noejhe.

Po les sfwaits mots ki piçurèt des djins, li djinre est todi omrin et femrin sorlon k' i s' rapoitrtèt a èn ome ou a ene feme. Come d' efet, li viebe codjowé ni mostere måy li djinre e walon; eyet l' coplemint do viebe ni mostere måy li djinre do sudjet do viebe. On valet, c' est on xhale-trô, on speye-manaedje; ene båshele, c' est ene xhale-trô.

C' est des mots ki n' candjèt nén d' cogne nerén avou l' nombe: ces deus la, c' est des xhale-trô.

avou èn årtike

Dins sacwants cas, l' årtike dimeure : hait-l'-ovraedje

L' årtike pout aveur ridé (l => n) : rabat-l'-air => rabanair

I pout gn awè ene divancete inte les deus : spite-a-l'-ouy, creve-di-fwin

mots etroclés

Les mots, d' on vî uzaedje, polèt esse etroclés, copurade dins les nos d' plaeces : Hourtubijhe (ki hourtêye li bijhe); Brijhcô (la k' on s' brijhreut bén s' cô), Crevcour (la k' gn a yeu ene sipoûle ki creve li cour).

Avou on codjowa disrîlé : rabadjoye (po rabate-djoye), crodjambot, crocmitinne

Dins des calcaedjes : micsope (po maxhe-sope)

viebe et prono

Ci prono la est sovint li nén definixhant prono "tot"

• ratind-tot, raploût-tot, bouxhe-tot-djus, broye-tot, mele-tot

Padecô, gn a ene divancete inte les deux :

• pinse-a-mi, boute-po-rén

viebe et adviebe

• sint-bon, passe-vite, varade, vavite

Aplacaedje d' on no et d' èn addjectif

• Al môde latene: li no est shuvou di l' addjectif: cist emantchaedje la n' est nén sovint rsintou come on mot a pårt: martchî noer, årmêye blanke, Estats Unis.
• Al môde tîxhone: l' addjectif est shuvou do no: såvadje åwe, blanke kixhåde, tinroxh (tinre oxh), Moite Han (Moirtuhan).

Aplacaedje di deus adviebes

cobén, motoit.

Aplacaedje di troes mots u dpus

• Po fé des adviebes: padecô, dismetant, tevozè, tenoncô, coirzenoxh . Les mots-bokets ni sont pus ricnoxhåves (pa des côps, di ci minme temps, téle feye-z est, tot en on côp, e coir et-z en oxh).

Voyale di raloyaedje des mots d' aplacaedje modienes

Po les sfwaits mots ki sont raloyîs e francès pal voyale "O" (belgo-marocain, islamogauchiste), on a mia di mete on "I", come dins des pus vîs mots «borguimwaisse» u «ôrimiele».

Egzimpes: islamigåtchisse

Pluriyal des mots d' aplacaedje

• viebe-obdjet (eg: pîce-crosse, hape-tchå, atrape-moxhes,...): todi invariåve, e djinre come e nombe. Li viebe al 3inme djin singulî prezintrece, eyet l' obdjet å singulî ou å pluriyal sorlon ki l' accion poite normålmint so onk ou sacwants.
• addjectif-sustantif (eg: bea-parint, pouri-talon,...): les deus bokets s' acoirdèt e nombe (bele-feye => belès-feyes)
• sustantif-sustantif (eg: mot-brut, cir-waxhea, cofe-fôrt, cou-coviete, cwåte-vuwe,...): tchaeke mot a pårt; li pluriyal est dné sol Wiccionaire.

Hårdêyes difoûtrinnes

• Mots d' aplacaedje walons dedja studyîs e Wiccionaire
  • Mots d' aplacaedje walons viebe et coplemint dedja studyîs e Wiccionaire
• Mots d' aplacaedje di tos les lingaedjes dedja studyîs e Wiccionaire