Et mi, dji vs ratindeu (roman)

Et mi, dji vs ratindeûve !

coviete do live

Et mi, dji vs ratindeu (Et mi, dji v' ratindeûve !, e-n ortografeye d' oridjene), c' est on roman da Chantal Denis ki s' passe el Moyinådje.

Il a stî eplaidî dins l' coleccion Somme Denis di romans e walon e 2005. Li minme anêye, il a rascodou l' Pris del Veye di Lidje.

C' est on roman istorike. Pol sicrire, li Chantal Denis a léjhou ene masse di lives so l' vicåreye a Nameur et a Sombrefe el Moyinådje, et rmete çoula e walon.

Li stîle î est todi ossu spitant "à la Laloux".

L' adrovaedje (e francès) est då scabin del culteure di Djiblou, Marc Bauvin.

Li live conte 198 pådjes, çou k' endè fwait ene des pus longuès ouves di prôze racontrece djourmåy sicrîtes e walon.

Il a stî saetchî a 200 egzimplaires.

Prezintaedje do live

(ratourné di l' adrovaedje da Marc Bauvin)

Li dierin roman del Chantal Denis si passe e 14inme sieke. On l' pôreut lomer "Catournaedjes d' on trové efant".

L' efant k' a stî abandné, c' est Damyin. Il a stî rascodou aprume pa des beguenes a Moustî, pu pa on marixhå a Nameur, la k' il a-st aprins l' mestî.

Portant, Dami (c'est da mi, aveut ele pinsé li macherseur di Moustî ki l' aveut batijhî di ç' no la), el Dami, insi, ni tuze k' a ene sôre : ritrover ses vraiys parints. Ca i pinse k' i provént d' nôbes.

Eto, i va fé ses rcwerances dins les tchesteas do Payis d' Nameur. On bea côp, il avént a Djiblou, et s' fé priyî a l' abeye. Li mwaisse abé lyi aprind a lére et a scrire. Adon, ricfoirté di esse pus malén, Damyin ricmince ses pelrinaedjes.

Mins taijhans nos ! Dji n' vos vôreu nén oister l' plaijhi ! Shuvoz vozôtes minme li napea dins ses voyaedjes. Et vos leyî enûler pås beatés di nosse clapant lingaedje walon.

Avou ça ki ci roman cial fwait eto li rclame do patrimoenne do payis d' Djiblou, si abeye et si istwere.

Bon lijhaedje !

Soûmints istorikes do roman

Plaeçaedje å djusse dins l' espåce et dins l' tins

Li roman si passe e 14inme sieke, ey est stitchî dins tos des etrevéns istorikes di ç' tins la.

Li voyaedje di Damyin po rtrover ses parints (il a a pô près 20 ans) si passe e 1331. Damyin va rôler tot l' Conteye di Nameur et l' Nonne del Dutcheye di Braibant. Ene pitite eure, l' ero serè el Principåté d' Lidje, sol droete erive di Mouze, dilé Dinant, mins i s' endè frè raddimint rtchessî.

Sacwès et persounaedjes istorikes

Edvintés persounaedjes

Damyin, Clotile, Lancelot, Albert di Sombrefe, li sôrcire di Lonzêye, li masseur Domitile, li foirdjuron d' Nameur et s' feme n' ont nén egzisté.

Djins k' ont viké podbon

• Les signeurs di Sombrefe : Djihan d' Sombrefe a viké podbon. C' est l' peure verité k' i vleut divni duk di Braibant. Adon, il aveut les pinses do maryî s' båshele Clotile avou Flipe III, li fi då conte di Nameur, Gwi d' Dampire.

• Les tchesturlins d' Nameur ont viké et çou k' on raconte dissur zels, c' est co l' vraiye verité.

• Gn-a yeu on Lancelot (a Lignè) e 15inme sieke.

• Djihan d' Djudla : A on metou moumint, Damyin vout aler trover l' pere abé d' Djiblou, mins ci-cial est evoye a Lidje.

I paret kel Djihan d' Djudla a priyî Lançlot pol consyî a Lidje so ses scrijhaedjes.

Dinêyes istorikes

• Les margayes etur li dutcheye di Braibant et l' conteye di Nameur.

• Les abés-Contes di Djiblou, ki rindént djustice come i vlént, ca l' Duk di Braibant n' elzî dmandéve pont d' contes a rinde.

• Vicaedje di tos les djoûs : gn co pont d' cafè e 14inme sieke. Po s' reschandi, Dami va boere ene djate di té, ene sôre di brouwet avou totès yebes divins.

• Istwere di l' industreye e Payis d' Nameur (p.  108).

• Li rcopiaedje del culteure di France å tchestea d' Nameur.

Å tchestea d' Nameur, on-z a des belès manires ki vnèt do Rwè d' France.

• Les iviers estént pus deurs adon : gn a yeu on restchåfmint del planete do 9inme å 12inme sieke, adonpwis on rafroedixhmint disk' å 16inme.

Corwaitaedje tecnike

Emantchaedje del sipoûle

Disk' al pådje 92, on dmeure avou Damyin, li mwaisse persounaedje.

Adon, on va fé cnoxhance avou s' mame, et les deus persounaedjes vont djouwer å catchî, tchaeke cwerant après l' ôte.

Tolminme, i si rtrovèt :

Li tchesturlinne abize dilé si efant et lyi stinde ses bresses tot soriyant. Dami s' î va catchî, tot djinné, k' il est ! Co ene miete, i braireut. Nel dijhoz nén po rire ! I brait, nost ome. I brait sins minme sawè å djusse douvént.

Mins l' paskeye n' est nén co foû po ça, ca Damyin si doet adure a s' novea statut d' tchesturlin. Et, come il a l' tins et l' moyén, i va aler rtrover totes ses "ancyinnès mames". Dabôrd, li suspinse va dmorer disk' al fén.

Stîle

Pacô, li scrijheuse djåze cåzu tot hôt, come avou ses lijheus, tot rwaitant ses persounaedjes :

Les fruts, ele les va wårder por leye tote seule. (…) Riwaitî co on côp po esse seure ki persone ni l' a veyou. Mete li panî so s' lét et raddimint rserer l' ouxh padrî leye. Est çki ç' n' est nén passer s' linwe dissu ses lepes k' ele fwait la ? Vloz gadjî ?

Zouplaedje d’ on boket a l’ ôte :

Sereut grand tins kel djonne ome sereut infin beni po tot çk’ il a spårdou so s’ voye.

Sol voye, la k’ il î est, tén, sol voye !

Bele manire di rapeler les spots pår walons

I lyi shonne ki cwand on voet voltî , on-z ireut co åjheymint dispinde li lune. Gontrand ni l’ etindeut nén insi, lu ! Ene comere ki voet voltî, elle ireut bate l’ aiwe !

Bele manire di dire çou k’ ele vout dire, cåzu a môde di prôze-powezeye.

- Est çk’ on n’ direut nén k’ i rlegne ? Djel pôrè bénrade shuve, mi voye !

- Est çk’ on n’ direut nén k’ i rlegne ? Djel va bénrade piede, mi gamén !

C’ est drole come les tuzaedjes sont diferins d’ ene tiesse a l’ ôte.

Baltreyes

Gn a des djeus d' mots : li croejhåde d' El Raoued (del rawete)

Gn a eto des sacwè po rire dins ouve :

Å tchestea d' Nameur, on-z a des belès manires ki vnèt do Rwè d' France: on n' xhoube pus ses mwins sol cote do vijhén: on l' fwait sol sinne.

Les iviers sont deurs asteure, bråmint pus deurs ki dinltins, paret i.

Motlî

Come todi, li scrijheuse est foirt precåcioneuse di n' nén eployî des noûmots, aprume pol motlî especiål del Moyinådje :

• ele riprind des calcaedjes setchs do francès :
  • ârmûre
  • boucliyer
  • troubadour (troveu)
  • chèvalier
• ele saye tolminme sacwants noûmots raddimint comprindåves.
  • dizo-mwaisse (po waslet)
• pacô, ele eploye ene ratourneure :
  • des cåves k' on vos roveye didins (po cåve roveyrece

Croejhete

Uzaedje di sacwants beas traits d' croejhete walone :

• Suddjonctif erirece après l' aloyrece si :

Come s' il avaxhe dandjî d' ça !

• Uzaedje des adrovires :

Ene pitite sipiteure, k' i gn a yeu.

Accint walon

E ç' roman la, Chantal Denis a asprouvé di noter l' accint d' Djiblou.

son én

Insi li son én est noté a tot côp bon. Veyou eneviè li betchfessî én, on pout vey :

• des sorwalondes
  • frénje (fraijhe)
  • cerénjhe (ceréjhe)
  • scabén (scabin)
• des eployaedjes "normås" do scrijha "én"
  • (cénk)
  • DIE et l' condicioneu ås cåzants et rwaitants : nos l' sognrént (sognrén.n).
  • codjowaedje di "vni" : i vént

DIE

Pol DIE (imparfait) singulî, li scrijheuse eploye troes diferinnès cawetes di codjowaedje, come c' est corant e roman payis :

• cawete -ot (come e picård ey el Basse-Årdene.

il avot (il aveut)

• cawete -euve (come a Nameur)

i ratindeuve (i ratindeut

• cawete -eut come e bråmint des plaeces e Payis d' Nameur.

i rsatcheut (i rsaetchive

Pî-notes

Droldimint assez po on roman, on trouve deus pî-notes el pådje 6 ey el pådje 107 (la k' on dvize, di l' etimolodjeye di Sombrefe). Les pî-notes sont-st e francès.

Messaedjes del sicrijheuse åd triviè do roman

Tuzaedje so les langues

Tchårlumagne lyi åreut bén vlou dner en bele plaece, å latén. Ene novele djonnesse. È fé on lingaedje di culteure. On lingaedje po tolmonde, cwè. Berwete! C’ esteut ddja trop tård. Li latén esteut bén lon erî. Les djins n’ è vlént pus. Les mwaisses ont yeu bea fé. Avou tote li politike padrî zels, cobén ! Broke ! C’ est les djins k’ sont mwaisses di leu lingaedje. Vos n’ î sårîz rén fé !

Tuzaedje sol societé d' ouy, ki ça n' a nén candjî dispu 1350.

C’ est a tot ça k’ i tuze, l’ abé. Et sortot a on mot k’ il etind tos les djoûs. On mot ki vént pîler a voste oraye et vos stourdi : etrindjir. Po fé sinte ås ôtes ki c’ est nosse plaece et k’ i n’ ont rén a fé vaici. Portant, est çk’ on n’ est nén todi l’ etrindjir d’ ene sakî ?

Corwaitaedje difoûtrin

Èn årtike a stî scrît so ci live ci ey a stî eplaidî dins li limero 38 di Li Rantoele.