Sipayisse
Les Spayisses (sipahi e trouk, li no vént do farsi سپاهی, sepâhi, sôdård), c' esteut des sôdårds d' elite a tchvå dins l' Impire Otoman.
Pus tård, cwand les Francès ont-st abroké so l' Aldjereye et l' Marok, il ont-st amonté des unités d' cavalreye des tropes coloniåles, eyet les lomer eto Spayisses.
Les Spayisses do tins des Otomans
candjî.jpg)
Les Spayisses, c' esteut des sôdårds a tchvå di l' Impire Otoman, avou on statut ene miete come li ci des cavlîs e l' Urope del Moyinådje.
Il avént des fîs (lomés timar), dinés direk på Zultan. Po redîmer, i dvént aler sôdårds tchaeke côp k' el Zultan elzî dmandéve.
Les Spayisses ont stî dandjreus metous so pîs do tins da Mehmed II.
C' esteut l' pus grande des shijh divizions di cavalreye; eyet li corespondant a tchvå des Djanissåres (ki, zels, si batént-st a pî). I siervént ossu di wåde a tchvå do Zultan, eyet, e tins d' påye, i rascodént les taeyes.
Li boket d' tere li pus ptit d' on Spayisse, c' esteut l' timar, ki lyi dneut on rivnou so èn an di 10.000 akçe (prononcîz aktché), çou k' esteut adon di deus a cwate côps dpus ki çou k' on professeur wangnive.
On ziamet, lu, dinéve disk' a 100.000 akçe, et c' esteut po les Spayisses k' estént des oficîs.
On hass dinéve des rivnous di pus d' 100.000 akçe, et c' esteut seulmint po les pus hôts gradés.
On Spayisse avou on timar diveut ahessî l' årmêye di onk a cénk sôdårds. Li ci k' aveut-st on ziamet disk' a vint sôdårds, eyet l' ci avou on hass bén pus d' vint sôdårds.
Po dire li vraiy, les Spayisses estént purade come des esclåves do Zultan. Il estént prins sorlon li sistinme do devşirme (prins tot djonnes, sovint emey les peupes crustins di l' Impire, po-z esse etrinnés sôdårds ou scolés po divni hôts fonccionaires di l' Impire); di cisse manire li Zultan esteut a pô près seur k' i n' si revintrént nén.
A pårti del mitan do 16inme sieke, les Djanissåres ont cmincî a-z esse les pus impôrtants dins l' årmêye, mins les Spayisses ont tot l' minme wårdé ene fele plaece dins l' economeye eyet l' politike di l' Impire.
Diviè l' 17inme sieke, les Spayisses estént, avou leus frés innmis les Djanissåres, les vraiys moenneus d' l' Impire Otoman.
Cwand, å 19inme sieke, les Zultans ont vlou modiernijhî l' årmêye, c' est co les Spayisses k' ont språtchî l' dierin riventaedje des Djanissåres, e 1826.
Mins mågré ça, deus anêyes après, li Zultan Mahmud II fijheut avou les Spayisses çou k' il aveut fwait avou les Djanissåres deus ans pus timpe. I les dismobilijha et rsaetchî evoye leus vîs abondroets.
Les Spayisses di l' årmêye francesse
candjîDins l' årmêye coloniåle francesse, les Spayisses (Spahi e francès, sbâhi en arabe), c' esteut des unités di cavalreye avou tos Marokins, Aldjeryins ou Tunizyins, egadjîs eyet scolés e leu payis.
Les Spayisses poirtént ene sipêye ataetcheye al sele di leus tchvås.
Il ont stî metous so pîs pol prumî côp e 1840, å moumint di l' abrocaedje del France so l' Aldjereye. Dabôrd, motoit bén ki les prumîs, c' esteut des Spayisses di l' Impire Otoman k' avént djusse candjî d' mwaisse, et wårder l' no.
Il ont combatou so tote li concwesse di l' Aldjereye, li guere Franco-Prûssyinne, l' abrocaedje sol Marok, li prumire eyet l' deujhinme gueres daegnreces.
Do tins del deujhinme guere daegnrece, gn aveut ddja bråmint des redjimints di Spayisses k' avént des camions, mins end aveut co sacwants a tchvå, å Nôr di l' Afrike.
Al fén del guere d' indepindance d' Aldjereye (1962), tos les redjimints di Spayisses såf onk ont stî disbindlés.
Li prumî redjimint modiene di Spayisses ki dmeure co, c' est ene unité blindêye k' a prins pårt al guere siconte di l' Irak e 1990-1991.
Foirt lontins, les Spayisses aldjeryins et tunizyins ont poirté des unifômes avou ene rodje djakete avou deus noers brozdaedjes, on turban, des bleuwès marnes eyet on blanc burnousse, rodje sol dizeu, dismetant k' les Marokins avént on blanc burnousse, bleu foncé sol dizeu.
Les Spayisses el Walonreye et a Sdan
candjîLi 10 di may 1940, on vénrdi, les Almands moussént el Beldjike. Do côp, les Francès ont fwait avancî leus tropes k' estént rashonnêyes åd dilong del frontire.
Etur Sidan et Tchårluveye-Måjhire, li frontire ere tinowe pa deus redjimints di Spayisses marokins, montés so leus ptits tchvås. Li vénrdi tote li vesprêye, on-z a veu passer ces sôdårds la ki ndalént a l' Ess, so Sint-Houbert, po rescontrer les Almands. Mins cwè årént i polou fé avou leus ptits tchvås conte des tanks?
Li semdi 11 di may, il avént l' ôre di rintrer e France. On ls a don veu rpasser, å mitan des civils ki s' såvént, zels, peu d' esse martirijhîs come e 1914, tins del guere 1914-1918.
I passéve a tot bout d' tchamp des ptits avions almands ki mitrayént les sôdårds on pô pattavå.
Li prumî Spayisse a-z esse touwé, ç' a stî dins li dischinte di Pwès e vnant des Libins. On monumint Li Marokin est todi la, li long del voye.
Li semdi al nute, il estént tertos revoye. I n' è dmoréve pus onk sol payis cwand les Almands ont arivé l' dimegne å matén.
Çou k' on n' sepa k' bén pus tård, c' est kel mierkidi 15 di may, i n' dimoréve pus rén d' tos ces sôdårds la. Il avént rpassé Mouze li dimegne et li mårdi, i tnént on ptit viyaedje dirî Sdan, k' on lome: "La Horgne".
On lzî aveut dné l' ôre di s' baricåder dins l' viyaedje et ås alintoûs et di tot fé po-z arester les tanks ki les porshuvént. Il ont si bén fwait leu dvwer, k' i s' ont fwait touwer tertos, minme les deus coronels ki comandént les redjimints.
Li viyaedje del Horgne a divnou on muzêye al glwere des Spayisses. Po-z onorer leu memwere, tos les ans, å moes d' may, ene toitche est aloumêye å Bork et des djonnes coreus a pî si passèt l' blame d' onk a l' ôte djusk' al Horgne, e rfijhant li voye ki les Spayisses avént fwait e 1940.
