Cossoune

Ene cossoune (pacô ene consonante), c' est ene sôre di lete, ki rind on son del vwès, k' est espaitchî d' rexhe foû do gozî u del boke, et ki va fé l' atake u l' coron del sillabe.

L' ôte sôre di lete si lome voyale.

Mwaissès dnêyes

C' est les cossounes ki fôrmèt li vraiye tcherpinte des mots.

Les prumîs alfabets ni scrijhént ki les cossounes (c' est co l' cas dins li scrijhaedje arabe des lives et des gazetes.

E walon, gn a cåzu måy troes cossounes ki s' shuvèt.

Les halcrossès cossounes, c' est des cossounes ki n' si prononcèt nén.

Les tcheyantès cossounes å coron, c' est des cossounes etimolodjikes ki n' si rtrovèt nén å coron d' on mot, mins rispitèt dins s' parintêye. Li minme piceure si rtove dins les codjowaedjes et dins l' aparintaedje.

Les tcheyantès cossounes å mitan, c' est des cossounes etimolodjikes ki n' si rtrovèt nén å mitan d' on mot. Minme sistinme eto dins les codjowaedjes et dins l' aparintaedje.

Sôres di cossounes

Vuzlêyes et divuzlêyes

vuzlêye cossoune	b	d	dj	g	j	jh	v	z
divuzlêye cossoune	p	t	tch	k/c	ch	xh	f	s/ss/c/ç

I gn a eto deus dmeyès cossounes (ou dmey-voyales): y (sicrît i pa dvant ene voyale ôte k' on i/î) eyet w.

Eyet ossu des ôtès cossounes ki n sont ni des deurès cossounes ni des doûcès cossounes: h, l, m, n, r.

Spepieus clasmint

cossounes cloyreces

Les cossoune cloyreces (fr. occlusives) sont obtinowes tot cloyant l' boke a ene metowe plaece, divant di rleyî passer l' air.

vuzlêyes	b	d	g
divuzlêyes	p	t	k/c (divant a, o, u ou ôte cossoune)

cossounes froyreces

Les cossounes froyreces (fr. affriquées) sont obtinowes tot froyant on lådje boket del linwe so l' dirî des dints di dvant et l' divant do palå.

vuzlêyes	tch
divuzlêyes	dj

cossounes risserreces

Les cossounes risserreces (fr. constrictives) sont obtinowes tot leyant passer ene miete d' air dins on serant passaedje inte les lepes, les dints, li linwe et l' palå (tchaeke di zeles avou ene piceure diferinne).

vuzlêyes	v	z	j	axh-låte
divuzlêyes	f	s/ç/ss/c (divant i et e)	ch	ixh-låte

shoflêye cossoune

Çou k' on lome li shoflêye cossoune (fr. aspiré), c' est l' H prumrece, obtinou tot shoflant d' l' air foû des peumons tot rastroetixhant l' larink.

cossounes naziåles

Les cossounes naziåles fijhèt djouwer les fosses do nez. Ele ni sont ni vuzlêyes ni divuzlêyes. I s' adjixh di:

• m
• n
• gn

Les R

Li R, c' est ene cossoune a pårt, veyanmint k' i pout esse prononcî di diferinnès façons pa tchaeke cåzeu. Gn a :

• li R copetrin (fr. R apical) ki pout esse rôlé (fr. vibré, roulé) (sol Wiccionaire, e-n AFE; /r/) u rouxhyî (fr. dévibré) (sol Wiccionaire, e-n AFE; /ʀ/).
• li R ålwetrin (fr. R uvulaire) pus tipike do francès.

I shonne ki l' prononçaedje do R ride cåzu otomaticmint del prumire sôre viè l' troejhinme dins les djermêyes k' ont aprins l' francès a scole estant tot djonnes.

Les deus sôres di cossounes et l' ôrtografeye do walon

E walon, on wangne di saveur ricnoxhe les doûcès cossounes, ca ele sont foirt consecantes pol fonolodjeye: ele s' adeurixhèt cwand k' ele sont å coron d' on mot; et ele ralonguixhèt tofer li voyale ki s' trouve pa dvant (såf si c' est on "o").

• adurixhmint des cossounes å coron u divuzlaedje des cossounes å coron: prononçaedje d' ene doûce cossoune metowe al fén des mots come li deure cossoune adjermalêye. Metans: dj si prononce tch: rodje, bladje, araedje si vont prononcî rotche, blatche, araetche. Po rtrover l' sicrîte cossoune, i s' fåt dimander s' i gn a des ôtes del minme famile ki s' prononcèt avou "dj": "rodji, araedjî, bladjot".
• disfaflotaedje di sacwantès longuès voyales divant des doûcès cossounes eyet li R: çou ki fwait k' i gn a nén mezåjhe di scrire on tchapea so les a,e,i,u pa dvant ene doûce cossoune. Metans: Lidje est prononcî avou on longou i: Lîtche, scrire => scrîre.

Mots avou ene sibarante deure cossoune e walon

• sonk (F. sang): sonkenaiwe.
• keute (F. coude): s' askeuter (pôreut vni direk do latén cubitus).
• haminte (li scrijhaedje Feller est "haminde" avou on D d' forcoridjaedje): nou parint avou D.
• drouke (F. drogue): a pårti do parint droucter
• fouke
• cawete -oke : asterloke

Hårdêyes divintrinnes

• Vuzlêye cossoune
• Divuzlaedje des cossounes å coron
• Displouctaedje des trokes di cossounes å coron
• Displouctaedje des trokes di cossounes divintrinnes
• Djermalance
• Assimilaedje

Hårdêyes difoûtrinnes

• Les cossounes do walon (e francès, dins l' grosse croejhete da Hendschel)
• Fi sol djåspinreye "Berdelaedje" so les noûmots pol rindjmint des cossounes (e walon)