Displouctaedje des trokes di cossounes å coron

Li displouctaedje des trokes di cossounes å coron u simplifiaedje des dobes et tripès cossounes etimolodjikes metowes al fén d' on mot, c' est cwand gn a ene u deus tcheyantès cossounes, dj' ô bén : ene cossoune etimolodjike ki n' si rtrouve nén å coron d' on mot. C' est ene aplicåcion del rîle des troes cossounes.

Cisse cossoune la pout kécfeye rispiter dins s' parintêye.

asse, asterloke

asse, asmatike

Ele si rtrouve eto dins les codjowaedjes et dins l' aparintaedje.

Li minme piceure si voet eto ådvins des mots.

Esplikêye fonolodjike

Li fonolodjeye walone ni vout nén k' i gn åye ene dobe cossoune å coron des mots.

latén chorda => walon coide.

latén perdere => walon piede.

latén vespa => walon wesse.

Dins les codjowaedjes

S' i gn a deus cossounes divant l' bodje di codjowaedje (tchicter, shofler, wårder, adiersî, li viebe ni pout esse codjowé rîlêymint e l' indicatif et suddjonctif prezintreces et cmandeu singulîs (on-z åreut deus cossounes å coron). C' est eto l' cas avou les dmeye cossoune "y" tcheryî.

On-z è rexhe avou sacwantès piceures :

• Piceure del ristitcheye voyale :
  • Codjowaedje shofler : dji °shofle => dji shofele après lu.
• Piceure del mouyeye cawete :
  • Codjowaedje tchicter : ti °tchictes => ti tchictêyes di trop.
  • Codjowaejde adiersî : => °adierse => adierseye ti côp !
  • Codjowaedje tcheryî : i °tcherye => i tchereye å bwès.
• Piceure do tcheyaedje d' ene cossoune :
  • Codjowaedje wårder : po k' ele °wårde => po k' ele wåde ses cwårs.
  • Codjowaedje siervi : ça °sierve => ça n' sieve a rén.
  • Codjowaedje piede : dji °pierd => dji piè.

Foû-rîles

C' est sovint des mots dedja vîs assez po-z esse dins les motîs. C' est co ossu sovint des ptits mots :

• shuvion A + R + K u P: marke (rimarke, tchôde marke), park, carpe, barke, Parkes
• shuvion O + R + K : rimorke, sumirmorke
• shuvion R + S : alôrse, dispu lôrse, Anverse, pamperse.

Istwere do tcheyaedje des dobès cossounes å coron.

Diviè 1200, on voet ddja bén ça dins li scrîta.

• So Miermont : 1214 : Mielemont (po Mierlu-mont u Mierdu-mont.
• Sint-Djôr : 1248 sanct Geor (po Georgis).
• prôpe : 1252 prope (po propre).
• catoize : 1286 quatouze; 1298 quatuoze (po quatorze).
• tidje : 1324 tiege (po tierge).

Rifondaedje des mots calkés lanawaire avou des trokes di cossounes å coron

Li candjmint do statut do walon al fén do 20inme sieke, et l' askepiance di gazetes etires di prôze nén racontrece a fwait aspiter e walon ene peclêye di calcaedjes do francès, inte di zels, sacwants mots avou ene dobe cossoune å coron.

Les gazetes e walon ont shuvou 3 diferinnès voyes :

• les gazetes wårdiveuses (Les Cayés Walons, El Bourdon) n' eploynut nén les calcaedjes do francès.
• Les gazetes avanciveuses di prôze nén racontrece come Li Chwès prindèt les mots do fancès sins les rwalonijhî pol tcheyaedje des dobès cossounes å coron:

ene cripte (cripe), on spectacle (spectåke).

• Les gazetes des rfondeus come Li Rantoele eploynut les mots calkés rwalonijhîs pol tcheyaedje des dobès cossounes å coron.

l' asse, kimint l' médyî ?

Sitouwåcion dins l' cåzé walon

Dins l' djåzé walon, les trokes di cossounes å coron si wådnut pus åjheymint dispu l' 20inme sieke, veyanmint ki les Walons s' ont adû a lzès prononcî e francès.

ene insulte; li princesse Matilde.

il a do rit'me.

li tacse, li secse.