Noyé walon

On noyé walon, c' est ene heye k' est scrîte e walon.

studia da Delbouye so les Noyés walons

Sitroete plake so èn årmonijhaedje da Françwès Dwissink

Mwaissès dnêyes

Les noyés walons, c' est emey les pus vîs tecses e peur walon (et nén e vî scrijha). I fourît scrîts pa des djins ki n' ont nén metou leu no, aprume dins l' payis d' Lidje, Vervî et l' Hôte Årdene. Avou les rlidjeuses di l' abeye di Måtche-les-Dames (zeles k' estént di stok do payis d' Lidje), les heyes ont moussî eto å Payis d' Nameur. Avå l' Walonreye on nd a rtrové les tecses po 46 diferins.

Årvier di çou k' on-z a creyou aprume, les noyés walons sont purade des tchansons do 18inme sieke ki di dvant.

Les vîs noyés walons sont diferins des tchansons d' heye k' on djheut tot tournant les viyaedjes inte Noyé et les Rwès.

Lomaedje

Les heyes walones si lomnut, e francès, "noëls wallons".

E walon, ele fourît lomêyes "Copene so l' fiesse do Noyé". C' esteut l' prumî côpk' on moussive foû on ptit live avou l' minme no, eplaidî a Lidje pa C. Humblet e 1862.

E l' Årmonak walon po l' an bizak 1888, po l' djoû d' 5 di djanvî, il est scrît: "Les enfants vont héï." Adon, on voet ki c' est l' mot "heye" k' est eployî po l' uzance del fiesse des Rwès. Les motîs dinront l' minme sinse å mot "heye", defini come li tchant minme k' on tchante po-z aler heyî.

Pus tård, e 1902, l' institut Sint-Rmåke di Ståvleu rexha on live: "Resploes di Noyé", et totavå ç' live la, les heyes sont lomêyes "resploes".

On abé lomé Barla, k' esteut curé ene sawou e Braibant, a scrît ene tchanson "Vî Noyé", ewou çki djåze des heyes (li tchant minme n' est nén ene heye). Mins on voet k' c' est on calcaedje del ratourneure francesse. Tolminme cisse tchanson la nos mostere a cwè siervént les heyes.

Lingaedje des heyes walones

D' après «Les Noëls wallons», bråmint des heyes ont stî scrîtes på curés et ôtès djins d' eglijhe, et c' est po ça k' sacwantès heyes ont des bokets e francès. Mins Delbouille dit ki ça s' pout ki les bokets e francès åyexhe sitou radjoutés pus tård. Tolminme, on voet ki l' walon des heyes est ene miete francijhî, la k' les scrijheus avént sogne di nén dire des biestreyes teyolodjikes.

Dedja les andjes tchantnut seulmint e latén et djåzer seulmint e francès. L' Aviedje, pas des côps djåze walon, kecfeye francès.

Toltins, ons eploye li ratourneure: "on sauveur [nos] est né" et "naissance", çou k' n' est waire walon. On-z a balziné d' eployî "vini å monde", po n' nén fé pinser a ene djin ki vént å monde sins awè egzisté divant. Po les crustins, c' est l' Pere k' a fwait skepyî li Fi foû d' lu-minme dins l' eternité. Adon, ons a prins on mot francès.

Li mot "skepyî" n' esteut nén co eployî a Lidje, et s' il l' åreut stî, il åreut fwait l' minme aroke ki "vini å monde". Di ç' tins la, on n' dispårtixheut nén les idêyes di "vini al veye" et "vini å monde", come el fwait l' filozofeye d' asteure.

On trouve sovint des indicatifs passé compôzé avou l' viebe «esse» (çou k' est foû-rîle e walon) :

Il est arivé, les bierdjîs sont-st acourous, dji m' so reveyêye

Mins pa des côps, on respectêye bén li croejhete walon :

il a vnou, dji m' a dispierté.

Les djins des heyes eploynut voltî eto des mots francès ki n' egzistêynut nén e walon, ou, aprume ki n' egzistént nén e walon di ces trevéns la: complaire, sudjet, recreyer, afeccion, imprudince, divin.

Adjinçmint d' on Noyé walon

L' anonçaedje

C' est des ptitès djins ki si vnèt dire li novele d' onk a l' ôte. On djåze sovint d' muzike ki vént d' la-hôt. On-z est e l' ivier.

Bondjoû, vijhene, doirmoz vs eco ?

Schoûtez : dji vou pårler a vos.

Dispiertez vs don, dji vs è preye;

Drovoz vost ouxh, dji so raveye

Di cisse muzike k' on tchante å hôt:

Gloriya in excelsis Deyô (deus côps).

Cwand les andjes sont-st evoye, i n' dimeure pus k' ene blawtante sitoele.

L' alaedje e vizite

C' est li stoele ki cdût les pelrins disk' a Betleyem la k' l' efant Djezus vént do vni å monde.

Ces pelrins la k' on va shuve, c' est todi des djins do peupe. I vont aler vey l' Efant Djezus, e lyi poirter des bistokes.

Ladvins, on rleve :

• des sacwès po magnî : do laecea, des rmodous froumadjes, del makêye, et do novea boure, do l' farene et des oûs, des torteas, do souke et del canele et do blanc vén po fé on batisse, do blanc pan, des fenès mitches, des bons galets, des tinrès wåfes, des cougnous, des boûketes, des pemes (dandjreus des catches), do djambon.
• des sacwès po-z aveur tchôd : des faxhenes, des brocales, des tijhons, des covtoes, ene pea d' agnea.
• des mousmints pol påpåd et po ses parints : des faxhes, des lignrês, on bounet, on sårot, on vantrin, des tchåssetes.

Li rivnaedje el måjhon et l' fiesse ki shût

Cwand on-z årè stî vey l’ efant et ses parints, on rinterrè po fé magnixhon

Cwand nos årans stî a troes messes,

Nos vénrans cial magnî des coisses

Si magnrans ns ene ône di tripe

N’ est i nén vraiy, cuzene Magrite ?

Et s’ boerans ns deus troes bons côps

Insi, les Noyé walons nos racsegnèt eto so çou k' on magnive tot shijhant les matenes: "del blanke et del noere tripe, des boûketes, des coisses, des spéces et do souke di pot.

On boeveut ossu :.

Po passer l' nut' do Noyé,

Boevans on vere a leu santé

On vere po Djôzef et Mareye,

Et leu ptit fi, ene boteye.

Li tchandele, nos aloumrans

A meynute come tos les ans.

Cisse tchandele la, on l' wådrè come ene erlike po spårgnî les manaedjes di bén des mizeres.

Ôtès sacwès

Å contråve des cenes di dvant, ele n' egzistèt nén dins tos les Noyés.

Li discrijhaedje del creche

On repete li creyance ki l' Efant Djezus a veyou l' djoû en on ståve, inte ene ågne et on boû. Les deus biesses restchåfént d' leu-z alinne.

I n' a po tot potaedje k' on batch a l' tchårnêye et ene pougnêye di strin po tote bedreye.

Les rwès mådjes

Sont troes roys, deus blancs, on noer

Deus vîs, on djonne plin d' tcholeur

Dji n' sai s' i n' sont nén maryîs

Nole feme n' est a leu costé.

Studias so les Noyés walons

Il ont stî ramexhnés, aprume, pa Auguste Doutrepont. I nd a fwait on live e 1909.

Maurice Delbouille les a ristudyî pår, et ndè rtrover des noveas. I nd a rexhou on live e 1938 (Les Noëls wallons).

Ene sibarante sacwè, po les waloneus, c' est l' cåzaedje e francès des andjes et d' l' Aviedje.

O! oui, bergère, en l’ adorant

Baisez les pieds de cet enfant

Qui est né ent' les bêtes

Il est le fils du Tout-Puissant:

Honorez bien sa fête !

eyet l' reyaccion des viziteus walon-cåzants :

Schoûtez don, mere, k’ ele pårlêye bén !

Eredjistrumints

Plake do keur di Bolan

Sacwants eredjistrumints des Noyés walon ont stî fwait emey tchapele, dispu l' fén do 20inme sieke.

• Plake "Nos beas Noyés" (Nos bês Noyés), årmonijheye pa Françwès Duysinx, et prodût på CRIWE, sins dåte.
• Plake "Noyé a Lidje" (Noyé a Lîdge), tchantés på keur Sint-Apolinaire di Bolan, dizo l' moennance da Gilbert Lesoinne, 2004.
• Plake "Tant crie l'on Noël qu'il vient", avou deus Noyés walons djouwés å pipsak (muchosa) eyet d' ôtes vî Noyés do lingaedje d' oyi, amon FONTI MUSICALI.

Hårdêyes divintrinnes

• Schoûter on Noyé walon djouwé å pipsak:
• Bondjoû vijhene
• Bondjoû mårene
• Cuzene Mareye

Hårdêyes difoûtrinnes

• Pådje des Noyés walon so l' Aberteke
• Tchantaedje d' on Noyé walon so les fis (sol waibe di l' UCW)