Cocote (maladeye)

Pol discramiaedje des årtikes avou l' mot « cocote », loukîz cial.

Li cocote ou maladeye di pîs et d' gueuye ou five afteuse, c' est ene maladeye des bovrins, mins eto des pourceas et des bedots. Ele ni fwait nou må ås djins.

trawé afe sol divant do palå d' ene vatche

Elle est cåzêye pa on virûsse.

Ele si dene foirt åjheymint d' ene biesse a l' ôte.

Li cocote ås bedots et ås pourceas n' est nén si rascråwante.

Istwere

Dispu les anêyes 1950, on-z eplocteye totavå pol cocote. I fåt rpiker tos ls ans. Mins, dispu les anêyes 1990, les payis di l' Urope coûtchantrece ont-st asresté les vaccinaedjes. Cwand gn a ene minêye, on touwe les sinsiûlès biesses so l' aisse del maladeye, et kécfeye di ttåtoû.

Senes del maladeye

Senes djenerås

Å bovrins, ça lzî dene ene foite five, et des grossès bouyetes (afes) dins l' boke, et al corone des ongletes, ubén inte les ongletes.

Li biesse k' est rascråwêye ni sait pus magnî, et gleter. Ele si rtire di laecea.

Senes el boke

Li malåde biesse a l' boke tote efouwêye. Ele glete. Ele ni sait magnî, cåze ki ça lî broûle al gueuye. Après on ptit tins, li linwe pele.

Tot drovant l' gueuye å cmince del maladeye, on trouve l' afe : c' est ene grosse bouyetes, 2 a 10 cm lådje. Pacô, gn a l' linwe ki houze et vni foû del boke, come dins l' maladeye del linwe di bwès u dins l' bleuwe linwe ås bedots.

Cwand les afes petnut, li pea u l' frexhe pea k' a houzé evoye ni s' rifwait nén rade. Gn a on cåvlant må ki dmeure tot on tins, et k' on doet médyî.

• 
  prumî gletaedje
• 
  cåvlants mås
• 
  afe di djincive

Senes ås pîs

S' elle a des afes ås ongletes, elle a må ses pates. Elle atrape on gros pî et xhale djus.

• 
  cåvlants mås so les pates d' on pourcea
• 
  schiré afe al corone a ene vatche
• 
  afe inte les ongletes

Minêyolodjince

Prindaedje, rascråwance

Li cocote si prind foirt åjheymint d' ene biesse a l' ôte. C' est po ça k' el cocote est si tant rcrindowe. Mins les malådès biesses si rifjhèt après 15 djoûs.

Li maladeye ès prind come li feu. Li djondance serè, dabôrd, di cåzu 100 åcint. Tins del minêye di 1937, k' o rtrouve dins les scrijhaedjes e walon, on cåze d' on rade passaedje d' ene cinse a l' ôte. Cwand on viyaedje esteut djondou, tos les ståves l' atrapént.

Li cocote est dins tos les ståves (L. Remacle, al Gléjhe).

Ele sipite minme dins les retrôclés hamteas (tchesseye på vint, ou poirtêye pa des djins ou des tchéns ki voyaedjèt).

Les biesses k' estént e fwè d' Sonlé, e mitan des bwès, avént atrapé l' cocote tot parey. (A. Schmitz, di Wårdin).

Ele pout esse amoennêye pa les gades :

Li pourcea a l' cocote, come mes vatches el waide, la pus lon. Vosse mame moenne ses gades so les hourêyes do fôrt, edon, et ele passèt dlé mes pasteures. C' est d' la k' elle ont ramoenné les microbes. Les vatches ni corèt nou risse (di crever), mins l' pourcea, lu, el fåt touwer, todroet.

Morance

Gn a waire di biesses ki crevèt del cocote, 1 a 2 åcint des rascråwés bovrins. Les cis ki crevèt, c' est kel virûsse s' a rtapé sol cour.

Sacwantès minêyes e l' Urope

• 1937 : minêye el Walonreye, ey el Grande Dutcheye. On-z a wårdé des tchansons e walon compozêyes sol minêye. .

Li minêye a rôlé tote li guere.

• 2001 : ene minêye ki cmince e l' Inglutere si va spåde dins sacwants ôtes payis, inte di zels les Bas Payis eyet l' France
• 3 d' awousse 2007 : ene pihindje e Nonne di l' Inglutere. Djusse deus cinses di 60 biesses, dandjreus djondowes pa on virûsse schipé evoye d' on laboratwere di vaccéns, metou 20 km lon.

Sacwantès minêyes e l' Afrike

Marok

• 1976 : li pihindje vina avou d' l' edjalêye tchå d' Årdjintene, on cinsî d' Temara (dilé Rabat) reploya les saetchs la kel tchå esteut. On halkina divant d' touwer les biesses, et l' minêye si spårda dins tot l' payis.
• 1981 : vineut d' Meliya, avou l' contrubinde di bedots.
• diviè 1997 : vineut dandjreus d' Aldjereye, avou l' contrubinde des vatches laeçreces.

Afrike bijhrece 2014-2015

Li maladeye ataca el Libeye e 2014. Waire controlêye dins on payis cou dzeu cou dzo, ele si stinda vitmint so les payis djondants.

E l' Tunizeye, li maladeye wangna tot l' payis so sacwants moes. Ele si spårda e l' Aldjereye, mins nén foirt lon, mins dmora dandjreus mucheye totavå l' payis.

Ele rispita e Marok al fén do moes d' octôbe 2015, dandjreus amoennêye pa les bedots, k' avît des anticoirs, mins ki n' mostrît nén l' maladeye.

Cåze

Li cocote est cåzêye pa on virûsse.

Gn a sacwants sôres, limerotêyes A, B, C, O, pu pa sôres dizotrinnes : A5, evnd.

Foû d' l' Urope, gn a eto des sôres lomêyes «SAT» (South African territories).

Li virûsse pout åjheymint voyaedjî dins les airs.

Médiaedje

Dinltins, on médyive les afes a l' alon. Ubén avou do såvadje pilé.

I fåt dner on bea djonne amagnî, come do waeyén, po les tni å flataedje.

Po les biesses ki sont rascråwêyes ås pîs, i fåt bén stierni.

Espaitchance

Eploctaedje

I fåt replocter tos ls ans avou on vaccén li pus près do virûsse ki trinne dins l' payis, u dins les vijhinès contrêyes.

Touwaedje di tot l' bisteu

I fåt touwer tot l' bisteu (les bedots et les pourceas eto) del cinse k' est ricnoxhowe djondowe. Espaitchî les biesses di voyaedjî dint tot l' payis di ttåtoû d' l' aisse. Mins i fåt esse subtil. Si on trinne, li må a ddja spité pus lon, et fé des noveas djondaedjes. Gn a eto l' risse ki des djins ki cnoxhèt l' maladeye alexhe touwer les rascråwêyès biesse dins les bwès, po n' nén awè tot leu ståve saizi. C' est po çoula k' i fåt l' aidance des djindåres, tchampetes et mayeurs po-z awaitî les contrêyes la ki l' må a-st aspité.

• 
  Rayixhaedje å tchamumo e l' Inglutere, tot cminçant pal gueuye
• 
  bovrin rayi brouxhirmint, dandjreus foû lwè, dins ene contrêye avou l' cocote
• 
  si gueuye, nén pår rayeye do feu

E l' Inglutere, e 2001, on-z a touwé dipus d' 10 miyons d' biesses (bovrins, bedots et pourceas).

Disfinse d' espôrter les prodûts des biesses

Dins on metou payis, åtoû d' ene aisse, par egzimpe so on rai d' 3 kilomete, li laecea n' pout pus esse metou al laitreye.

Do côp k' gn a on cas e-n on metou payis, les ôtes payis disfindèt k' on impôrtêye del tchå, do laecea, des makêyes, et tos les ôtes prodûts d' cinse do rascråwé payis.

Dins les deus cas, micro-economicmint ou macro-economocmint, ça fwait des nouzomès pietes economikes.

Sicrijhaedjes sol cocote e walon et dins les rcweraedjes sol walon

• "Li cocote", divins "A l' åvrûle des djaeyîs" da E.J. Piret.
• Tchanson sol cocote, divins "Singuliers".
• Divins E211, on ndè cåze e deus plaeces :
  • p. 48, come åyant rascråwé des pourceas. Les biesses sont acsûts ås ongueas. I n' asavèt pus dmorer astampés.
  • p. 80 : po les vatches. Dinltins, les djins alént a perlinaedje, come a Sint Rok (Donsåt, dlé Åbe), ou al Vå-Diè (dé Tchårneu).