Wikipedia

Betchfessî å

betchfessî scrijha do rfondou walon rascovrant les prononçaedjes /ɔː/ (å), /aː/ (â), /oː/ (au) et co ds ôtes po sacwants mots

Li betchfessî å, c' est on betchfessî scrijha ki si scrît avou l' lete Å.

li dobe prononçaedje est rilevåve dins l' no e francès do viyaedje d' Åve-el-Fåmene (Ave-et-Auffe)
Bra si prononce cial Brâ, mins po Brå-dlé-Libråmont, c' est Brau

C' est onk des prumîs betchfessîs do rfondou walon, avou l' betchfessî ô, la k' il estént ddja cåzu decidés dins l' Franwal Walo +

PrononçaedjesCandjî

Prononçaedje «å» (/ɔː/)Candjî

Prononçaedje «â» (/aː/)Candjî

Prononçaedje «au» (/oː/)Candjî

Li scrijha «au» est rprins do sistinme Feller-Léonard

Prononçaedje «ôⁿ» (/õ/)Candjî

Prononçaedje «an» (/ã/)Candjî

Prononçaedjes pus courtsCandjî

Li longueur pout baxhî dins sacwants mots, aprume dizo spotchance do francès, k' a on prononçaedje court po les minmes mots calkés do walon (Libramont, di Libråmont).

Sourdants etimolodjikes do betchfessî åCandjî

Cas erîlés a pårti do stok etimolodjikeCandjî

Fonolodjicmint, li betchfessî å pout esse riwaitî come li rashiaedje d' on foninme do walon, ki provént d' on stok latén, pu rålmint tîxhon di ces sôres cial :

  • shuvion A + L u R + cossoune :
  • Cawetes latenes -ala et -alis
  • shuvion A + M + Cossoune
  • shuvion A + S + Cosoune

Portant, ls minmes bodjes etimolodjikes polèt aveur fornaivyî. Insi :

Ortografiaedje d' èn accintCandjî

Divant R, li A divént åjheymint long e walon ("â", "å" u "ô"). On a pacô ricnoxhou cist accint la come on betchfessî.

Mins des ôtes côps, on n' ritént nén l' accint :

Cas a pårtCandjî

Les mots ki shuvnut n' egzistèt nén a Lidje dizo l' ortografeye "å".

Istwere do betchfessî åCandjî

Eployaedje e sistinme FellerCandjî

 
pådje do motî da Cambresier ki mostere les deus sôres di scrijhaedjes pol Payis d' Lidje e 1757

Il esteut eployî dins l' sistinme di scrijhaedje Feller po, teyoricmint, riprezinter on son a mitan vôye inte /ô/ eyet /â/, tipike di sacwantès coines del Hesbaye.

Mins, dins l' pratike, c' est eployî po les pårlers d' Lidje ossu bén po /ô/ (a Lidje) ki po /â/ (a Serè). Insi, i sierveut ddja d' betchfessî scrijha sins l' dire, dins ene sôre di rfondaedje naturel.

Sorlon les rawetes do motî da Cambresier (1757), i shonne k' å 18inme sieke, li prononçaedje li pus corant a Lidje di l' oyon "å" esteut "â" (dins l' imådje brå, bråcler, bråyete, breyåd). A Limbôr, a l' Ess di Lidje, l' oyon est scrît come e 20inme sieke a Nameur (au).

On scrît sifwaitmint "â", å minme moumint, dins l' teyåte lidjwès (1756-1757).

Li prononçaedje ålwetrin, a môde daenwesse, ni datreut ki do 19inme sieke a Lidje minme.

Å 20inme sieke, i s' rescontréve, a l' Ouwess di Lidje, disk' a Hu et Hanut.

A Nameur, c' est Jean Guillaume, tot carwaitant l' Motî da Léonard avou si oteur, ki lyi fjha riscrire avou "au" tos les mots k' alént esse rifondous avou l' betchfessî å. Les ôtes sicrijhaedjes "au" (tchaud, aute, on pau, on trau)[3] , ki corespondèt å betchfessî ô, serént scrîts avou "ô". Les Relîs namurwès alént bénrade accepter cisse rîle la.

Eployaedje e rfondou walonCandjî

E 1992, avou l' Motî Walo +, on s' rinda conte ki bråmint des mots des cwate coines del Walonreye estént les minmes, a pårt on prononçaedje d' ene longue voyale, ki pleut esse â, å (ålwetrin) u ó. C' est tot naturelmint k' on-z atåvla di scrire tos ces mots la avou l' lete å, k' aparexheut come oridjinåle, et ki mostréve li pus pwès do lidjwès dins li rfondou walon. Li betchfessî å aveut vnou å monde.

Li lete Å fourit acceptêye come sicrijha do rfondou å raploû d' Tchålerwè so li rfondaedje e 1996.

Elle est eployeye e come betchfessî scrijha, avou les minmès valixhances k' elle a po do bon dins les pårlers lidjwès. Ele riprezinte çou k' est scrît dins les scrijhaedjes coinreces come â, å, ô, au.

A cåze di si eployaedje e rfondou, li betchfessî å va esse ricnoxhou totavå come sene ortografike do walon.

 
Dispu 2002, li å est ricnoxhou eternåcionålmint come on sene ortografike do walon (saetchî foû do live eplaidî på Consorciom Unicôde, 2002).

Istwere des foninmes ki s' vont scrire avou l' betchfessî åCandjî

Li troke latene "al" + Cossoune" (come dins "palma" (påme), "salvu" (såf)) va divni [ó] (long O) e francès ey dins ene grande sitindowe des accints do walon. Li troke a passé "al" a "aw" do 7inme sieke å 10inme sieke. Cisse troke la va divni "ó" do 14inme å 16inme sieke.[4]

Dins l' payis d' Lidje et l' ci d' Bastogne, cisse troke la va divni soeye-t i "â", soeye-t i "å" [à:].

Ci candjmint la est ddja bén la dispu l' 11inme sieke, come on l' voet pa des "o" metous dins les vîs scrijhas po des bodjes laténs avou "a"

  • Soseis (1064) po Sosoye (la ki l' bodje est dandjreus så, latén "salice.
  • Givofosse (deujhinme mitan do 12inme sieke) po Tchvåfosse.[5]

Mapes ALW a corwaitîCandjî

Sacwants mapes ALW vont mostrer on spårdaedje classike des disfondowes:

On les pout rtrover, maxhî avou les cenes do betchfessî sch dins l' mape di schåle ALW 1 31

Dins l' cene di håye, li cogne «â» est sorriprezintêye; les dnêye sont maxheye ås cenes do H prumrece: ALW 1 50

Hårdêyes difoûtrinnesCandjî

Sourdants & pî-notesCandjî

 
I gn a so les cmons Wikipedia des imådjes ou fitchîs son a vey avou des eredjistrumints di mots avou l' betchfessî å .
  1. ↑ boket d' fråze do ratournaedje del fåve Li bijhe et l' solea pa André Mottet.
  2. ↑ Bråmint des egzimpes ont stî poujhîs dins "Toponymie de Smuid et de Transinne", memwere da Catherine Klepper a l’ ULB e 1997, p. 12.
  3. ↑ tchôd, ôte, on pô, on trô.
  4. ↑ La différenciation dialectale en Belgique romane avant 1600 p. 38.
  5. ↑ L. Remacle, Différentiation, come cial ådzeu, p. 41.
Prin del pådje «https://wa.wikipedia.org/w/index.php?title=Betchfessî_å&oldid=394783»