Sårtaedje
Loukîz a : «sårt (toponimeye)»
Li sårtaedje, c' est l' eployaedje d' on bwès, k' on-z a abatou les åbes, po siervi di tere a coûtiver. Li bwès pout divni po todi ene erûle tere (distrîxhnaedje), oudonbén esse semé djusse li prumire anêye, et les djniesses côpêyes li deujhinme anêye, pu les åbes ridjeter (tecnike des pårts di virêye).
Li sårtaedje-distrîxhnaedje (sins leyî rcrexhe les åbes) a leyî toplin des nos d' plaeces el Walonreye et ôte pårt e l' Urope coûtchantrece.
Sårtåves bwès candjî
Les sårtåves bwès, ci n' est les hôtès futêyes. Les signeurs avént bén sogne di s' les wårder come sourd di rivnous. Mins, çou k' on dit « bwès à sårter », c' est putoit des taeyes avou des bouxhons et des djniesses, k' on côpéve tos les 15-20 ans, po-z î mete on côp do swele, divant d' el leyî rdjeter 15-20 ans å long.
Les sårtåves bwès sont co bén markés so les mapes Ferraris.
Såme do sårtaedje candjî
L' idêye est di greyî les waezons et d' les stinde so tere, por zels lyi dner leus maigues rezieves di fosfôre et d' potasse. Et do carbone po fé d' l' oumire.
On djheut k' après on rpoizaedje di 15-20 ans, li tere resteut boune a on semaedje di rgon.
Sôres di sårtaedje candjî
Sårtaedje a feu corant candjî
Li sårtaedje a feu corant esteut ddja pratiké pa les Gålwès.
Après ene côpe a blanc stok, on stramléve les spenes et les fenès coxhes ki dmorént, po fwaire tiraedje. Pu, padzeu, les foyes et les yebes k' on-z aveut leyî souwer.
Cwand l' tins et l' vint convnént, cwand i fjheut bén tchôd, on-z alouméve li feu ki coreut so tere. Adonpwis, on ståréve les cindes et on seméve.
Fornelaedje candjî
Ene deujhime manire di sårter, c' est l' fornelaedje u broûli : fé ene rîlêye di ptits forneas po broûler les waezons.
Avou l' gros et pezant hawea, on distaetchive di tere des linwetes di waezon, 3 a 10 cm sipesses, k' on leyive souwer tote li campagne.
Pu on ls erôléve et les stamper, avou l' tere å hôt, po fwaire ene epece di fornea k' on rimplixheut d' yebes åjheyes a broûler. On côp tos les forneas fwaits, on-z alouméve li tchantî.
Tot come les fådes, i faleut tni l' mwin (et l' ouy) a ses forneas po-z ariver a-z awè ene fene poûssîre k' on stramléve divant d' semer.
Li diferince etur les deus manires, c' est ki l' feu corant distrujheut tot çk' esteut so tere. Dabôrd ki sårter å feu covrou sipårgnive les raecinêyes ki dvént rdjeter po 15-20 ans.[1]
Alére candjî
L. Mahin, Ene båke so les bwès d' l' Årdene, tôme 2, pp. 102-107.
Hårdêye difoûtrinne candjî
Tecse so les sårtaedjes (da Serge Fontaine) (so l' Aberteke)
Sourdants candjî
- ↑ Louwis Baidjot, Li Rantoele l° 62, bontins 2102