Må d' araedje

Li må d' araedje (on dit eto: li raedje u l' araedje), c' est on må ki s' prind, ki pout ataker totes les biesses å tchôd sonk, et les djins avou, ki l' cåze c' est on virûsse ki distrût li cervea.

vatche araedjeye ki boerlêye

gletaedje

Covance

Li covance del maladeye (tins inte li moumint k' on est rascråwé et l' prumî sene clinike) est foirt candjant, sorlon l' plaece del hagneure do tchén, u d' ene ôte intrêye do rascråwant adjint.

Les pus rades cas, c' est 10 djoûs, metans avou des hagneures el tiesse, ou li spritchaedje d' epestiferé raetchon dins l' ouy.

Les pus londjins, disk' a shijh moes.

Li covaedje est si long, paski les virûsses doevnut rmonter les niers, di l' hagneye plaece, disk' å cervea; pu s' diswalper dins l' texhou nierveus. Seulmint adon, les prumî senes del maladeye vont aparexhe.

Senes do må d' araedje

ås djins

Les djins ont peu d' l' aiwe. Si on lzî tape on saeyea d' aiwe sor zels, i polèt mori sol côp. I mourront pår troes a cwate djoûs après les prumîs senes del maladeye.

• 
• 

ås vatches

Li vatche k' a l' må d' araedje boerlêye tofer, et gleter, et cabalancî do drî.

• 
  araedjeye vatche ki boerlêye
• 
  boerlaedje (åmea d' èn an)
• 
  boerlaedje (vea d' 18 djoûs)
• 
  vout boerler

Elle a on dzôrné louca, shonnant foirt efoufeye, les orayes tinkeyes e-n erî ou håynêye ådfoû, mins foirt ramixhes.

• 
  orayes e-n erî
• 
  dzôrné louca; orayes håynêye å dfoû

Cwand on lyi mostere on tchén, ele bôre dissu; dins les payis la k' c' est l' tchén ki dene li maladeye, todi.

• 
  saye do tchén nén claire
• 
  saye do tchén pôzitive: li vatche bôre dissu
• 
  item est i: li vatche si rtoûne

Padecô li vatche presse.

Après on djoû u deus, ele tome djus, sins s' poleur rilever. Mins ci n' est k' ene fåsse achurnåvté. Ele si pout lever d' on ran.

• 
  achurnåve, mins si pout lever
• 
  vache achurnåve; ni candje waire å raiwaedje (nén come les djins)

Ele creve divant 6 djoûs, a pårti do prumî sene.

Gn a ossu des taijhantès cognes: les biesses ni mosternut nole hagnûlté. Mins ele vont eto crever dins l' samwinne.

ås berbis

Cwand èn araedjî tchén atake on tropea d' berbis, i ndè va dandjreus hagnî dipus d' ene.

Dabôrd, les senes clinikes vont aparexhe so sacwantès biesses. Gn årè do tchôcaedje å meur, on drole di rwaita, do toumaedje djus. Tot veyant on tchén, ele pout l' ataker, et dmorer stampêye djusse divant lu.

Mins cisse kidujhance la egzistêye ossu bén avou des berbis nén malådes.

• 
  Ene berbis djus do må d' araedje, ene pate sitindow padvant leye
• 
  Tchôcaedje å meur

ås tchéns

Èn araedjî tchén serè prezinté aprume a l' årtisse pask' i n' sait pus avaler. Mins c' et todi foirt riskeus d' aler rwaitî dins s' boke, ca, a ç' moumint la, li gletaedje pout dedja esse rascråwant po les djins.

ås tchvås

Les tchvås hagnnut tot çk' i polèt djonde (eto les doets des årtisses k' elzès volnut viziter).

Al fén, i s' kischirnut leu prôpe coir (otomutilåcion).

ås chamos

Les chamos dimorèt djus, mins tot d' on côp, si levnut et cori come des sots, droets dvant zels.

I morèt dins les troes djoûs.

Espaitchance

Lûte siconte des rnåds

El Walonreye, on-z a gåzé les terêyes di rnåds e 1968. On waitive di trover tos les trôs d' rexhowe, pwis on les ristopéve, soeye-t i avou ene grosse pire, soeye-t i avou del tere et des waezons. Après ça, on stritchive li gåz på dierin trô po-z esse seur di stofer tot çki vikéve didins. Mins on touwéve dipus d' taessons ki di rnåds, ca les rnåds avént skifté evoye.

Lûte siconte des tchéns

E Rwanda, on schavéve des grandès fosses, et-z î tchessî les tchéns k' î crevént.

El Walonreye, divinltins, on fjheut parey et tchessî les tchéns dins des fondreyes, come li fondreye ås tchéns di Nîme, k' end a wårdé l' no.

Eploctaedje

Les tchinots sont eploctåves a pårti d' deus moes si l' lexhe n' a nén stî vaccinêye. A pårti d' 6 moes si l' lexhe est vaccinêye dins les regues.

On rfwait sovint on rpicaedje tos ls ans, mins gn a des vaccins ki durèt pus lontins.

Awaitance d' on tchén euxhant hagnî

On tchén k' a hagnî ene djin doet esse shuvou d' èn årtisse. Les lwès des payis oblidjèt sovint a troes vizites: docô, après ene samwinne ey après 15 djoûs. Si l' tchén est normå adon, gn a nou risse k' il euxhe epestiferé li hagneye djin.

El Walonreye

Li må d' araedje et l' istwere di sint Houbert et do Bork

Sint Houbert, ki s' coir a stî amoenné å Bork, e 874, on-z a volou k' i médyîxhe li må d' araedje. Eto, des pelrins di l' Urope etire fijhént li perlinaedje a Sint Houbert d' Årdene.

e 20inme sieke

Li minêye di må d' araedje k' a cmincî diviè 1965 el Walonreye esteut apoirtêye pa les rnåds, et aveut pårti d' Pologne.

Ele n' a måy passé Mouze.

On-z a cmincî a mete les plokes ås rnåds conte l' araedje diviè 1975.

Li må d' araedje dins l' lingaedje walon

Loukîz a : Wiccionaire walon a «araedje»

Les ratourneures

Va s' prinde li må d' araedje: Va-st å diåle.

Les stindaedjes di sinse

ene araedje, c' est eto on disdut avou ttafwait cou dzeu cou dzo, avou bråmint do brut. Kéne araedje al såle, cwand ont cmincî a s' margayî.

Askepiaedje di noveas mots

L'adjectivire k' araedje a radmint volou dire "bråmint". Elle a stî télmint eployeye k' ele s' a etroclé, et divni l' adviebe carape, pu si parint carapmint.