Boûkete (plante)
| Boûkete | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Rindjmint sincieus | ||||||||||||
| ||||||||||||
| No e sincieus latén | ||||||||||||
| Fagopyrum esculentum | ||||||||||||
Li boûkete, c' est ene poligonacêye k' on ahive po ses grinnes.
Sincieus no d' l' indje : Fagopyrum esculentum (dinltins, ele si loméve Polygonum fagopyrum).
Sôres di boûkete candjî
Gn a eto des ôtès sôres di boûkete:
- li boûkete di Tatareye, Fagopyrum tataricum, foirt brouxhire, ki n' rind nén si bén po les grins, mins ki dene on meyeu fôraedje.
- li boûkete a lådjès foyes, k' est ene dizo-espece di Fagopyrum esculentum et k' on coûtive å Djapon (dins l' tins lomêye Fagopyrum emarginatum Roth).
Coûteure candjî
On seme li boûkete e moes d' may et djun, 40 a 50 kilo di sminces a l' ectåre. C' est ene foirt voltrûle dinrêye, k' arive raddimint a grinnes, diviè l' moes d' awousse, setimbe.[1]
Li boûkete florixh å moes d' awousse. Gn a ene dijhêye ki dit, a Waime k' i n' fåt nén k' alome å moes d' awousse ca i n' è dinreut rén.
Gn a k' a l' boûkete bén dner èn an so set po rpayî l' cinsî d' ses poennes, dijheut on divins l' tins e l' Årdene.Li boûkete a stî coûtivêye el Walonreye disk' å cmince do 20inme sieke. End aveut co 4.000 ectåres adon, mins li stindêye s' aveut ratchitchî a 150 ectåres e 1960.
Gn a co ene dimande di farene di boûkete; on payis come li France end a apoirté 10.000 tones e 1988.[2]. On l' ahive dins li dmeye-bole bijhrece.
Li boûkete si plait bén ezès pôvès teres, minme dins les froedès plaeces del Hôte Årdene, sol payis d' Måmdey et ezès Redîmés payis[3]. Ele ni dmande waire d' ecråxhes.
On mônî d' Tcherin, Marcel Cornet, respondant a Jacky Adam, esplike :
- Çou k' dj' a molou et k' vént assez bén, c' est del boûkete. C' esteut bråmint å tchmin d' fier k' i semént ça, dins les hourêyes do tchmin d' fier, do costé d' Gouvi, avår la. C' esteut målåjhey a moure, ça est deur, foirt deur. Les ovrîs do tchmin d' fier, il avént do magnaedje insi. I fjhént des vôtes avou, des boûketes, dabôrd.[4]
Uzaedjes candjî
Fijhaedje di vôtes candjî
Loukîz a : «boûkete (påstedjreye)»
Avou l' farene di boûkete, on fwait ene sôre di vôte, k' on lome des groumetes, des berdeles, u biesmint: des boûketes.
- So Lidje, c' est ene mitchotreye do Noyé, k' on rmete dins l' påsse des corintenes et des tchitches (des catches, souwêyès pemes). Ça s' cût al paile å boure u a l' ôle. On lzès magne tchôdes, avou do souke dissu, u froedes, avou del sirôpe.
- Dins l' payis d' Dinant et so Smwès, on lzès magne ossu al Tossint, et on les lome berdeles. Li mot berdelle si rtrouve eto e tchampnwès a Suni, dandjreus paski les femes tot lzès fjhant, berdelént bråmint. Avårla, dins li rcete, on mete eto del farene d' avoenne.[5].
Rafôraedje des biesses candjî
Po sognî les biesses, on les pout rafôrer avou del waide di boûkete, mins i n' è fåt nén dner dtrop, ca adon, les vatches atrapèt do fotosinsiûlijhaedje. Tote li blanke pea va tourner a crapes, pu s' discoler a grossès takes di cur.
Sognaedje avou l' grin candjî
Li grin pout esse diné direk ås poyes et, molou, ås pourceas et ås veas.
Les latons d' boûkete sont foirt ritches e blandoû (proteyenes), cåzu 30 åcint. On ndè pout mete disk' å tîce des farenes po les pourceas u les åmeas al laxhe.
No del boûkete ezès ôtes lingaedjes candjî
En inglès (buckwheat), flamind (beukweit) et almand (buchweizen), li no vout dire hesse-frumint (faw-frumint), pask' el grin rishonne ene fayene, li frut do faw. C' est ç' no la k' a moussî e walon. On vout k' ça fouxhe on conte di Lô, e payis Flamind k' ågaxhe sipårdou l' boûkete el Principåté d' Lidje et ezès djondants payis.[6].
Li no e francès (sarrasin) ey en itålyin (grano saraceno), c' est paski c' est on noer grin. Les sarazins, c' est des Mores avou on noer vizaedje.
Li no latén ratuze å faw (fago) et å fotosinsiûlijhaedje des vatches kel magnèt (pyrum).
