Assimblêye walone
Assemblée wallonne
L' Assimblêye walone (ki s' vraiy no esteut e francès: «Assemblée wallonne»), c' esteut ene soce metowe so pî, aprume po tuzer a l' avni del Walonreye.
Ele si rabindla di 1912 a 1940.
Elle a stî loukeye come ene sôre di pårlumint nén oficir del Walonreye, di 1912 a 1923, todi.[1]
Skepiaedje
candjîLi skepiaedje di l' Assimblêye fourit decidé å Congrès nåcionå walon di Lidje e 1912.
Mins l' ahoucaedje po l' raploû constitouwant,on l' doet a Jules Destrée. I si tna a Tchålerwè li 20 d' octôbe di ciste anêye la. Gn aveut 54 raploujhisses. On î decida k' i gn åreut on rprezintant po 40.000 dimorants.[2]
Mimbes
candjîLes mimbes estént des pårlumintîs walons des tchambes del Beldjike u des mayeurs del Walonreye. Mins les PSC n' î volît nén intrer, ni sacwants socialisses et liberås k' estént co po wårder ene Beldjike uneye.
Çoula permeta d' ascoyî des mimbes des soces k' ovrént pol tuzance walone. Eyet des djins foû do monde politike (gaztîs, pårlîs, industriyels, professeurs d' univiersité).
A costé des Walons, gn aveut ossu des francès-djåzants di Brussele eyet d' Flande.
Såme
candjîL' Assimblêye decida di n' nén divni on pårti politike.
Li såme di l' Assimblêye, c' esteut di studyî on pårtixhaedje administratif del Beldjike, mins tot dmorant e-n on seu payis.
Les mimbes ki disfindént l' lingaedje walon årént stî 10 a 20 åcint. Mins leu vwès dmora todi minoritaire.[3] Metans a cåze do pwès des francès-cåzants nén Walons. Motoit ossu paski Jules Destrée, onk des mwaisses cotuzeus di l' assimblêye, n' aveut waire d' agrè pol walon.[4]
Rapoûlaedjes
candjîL' Assimblêye si rapoûla a Tchålerwè, a Mont, a Icsele, a Lidje, a Nameur, a Sint-Djîle, a Vervî ey a Tournai. Mins cåzu toltins a Brussele, a pårti d' 1920.[5]
Prumirès accions (1912-1914)
candjî
Les accions ki shuvèt fourît metowes e-n ouve tins des prumirès anêyes di l' assimblêye (1912-1923):
- Dimander li dessinaedje do cok walon (1913) po mete sol drapea walon. I fourit håyné pol prumî côp pol «Djoyeuse intrêye» do rwè Albert I a Mont ey a Lidje (13 et 20 di djulete 1913).[6]
- Decider ki l' fiesse del Walonreye sereut li dierin dimegne di setimbe. Ele serè fiesteye pol prumî côp e 1913.
- Redjårber li Tchant des Walons dins sacwants accints coinreces do walon (ey eto do picård et do gåmès). Les modêyes namurwesse (da Louis Bodart (a-z aveuri)), nivelwesse (da Paul Collet) et carolo (da Jules Vandereuse) fourît eplaideyes pa l' Assimblêye avou l' åjhmince des scrijheus. Pareymint po les ratournaedjes e picård (avou l' accint d' Tournai, da Achille Viart et d' Mont da Gaston Talaupe) ey e gåmès (da Edouard Ned).[7]
Ahote del prumire guere daegnrece
candjîTins del guere di 14, l' Assimblêye si va dveur djoker. Les Almands avént metou so pî on pårtixhaedje del Beldjike, Flande d' on costé et Walonreye di l' ôte, avou deus govienmints. Mins les mimbes di l' Assimblêye ni fjhît nén avou les ocupants.[8]
Après guere, i lzî divna todi pus målåjhey di disfinde dipus d' otonomeye pol Walonreye — ey adon pol Flande — paski ça avizéve rishuve les idêyes des Almands.
Schåyaedje di l' Assimblêye
candjîAprès 1920, l' Assimblêye vola pezer so les decidaedjes politikes sins rapoirt direk avou l' Walonreye. Inte di zels : lûter conte li neyerlandès come lingaedje oficir del Flande et si uzaedje e l' årmêye. Et l' espaitchî d' divni li lingaedje academike di l' Univiersité d' Gand.
Ci côp la, l' Assimblêye va esse kixhiyeye inte deus avuzions diferinnes. D' on costé, les «unitarisses» ki vlént wårder l' Beldjike come divant, avou l' francès come seu lingaedje oficir, Flande et Walonreye tot parey. Di l' ôte des costés, les «federalisses» ki tuzént puvite å pårtixhaedje administratif, come sohaitî al nexhance di l' Assimblêye e 1912.
C' est les unitarisses (inte di zels des Flaminds francès-cåzants) ki «criyît l' pus foirt». Metans, il estént foirt efoufyîs disconte li neyerlandijhaedje di l' Univiersité d' Gand. Les cis ki pinsént ki ces kesses la ni rwaitént nén les Walons ni polît accepter li dominance des ôtes. Ça fwait k' i cwitît l' Assimblêye li 1î d' djulete 1923[9]. Il estént leus 18, avou Jules Destrée.[10] Inte di zels, Emile Jennissen, Auguste Buisseret et Albert Mockel. Après çoula, l' Assimblêye walone shuva ene voye contråve al cene do «Mouvmint walon» ki dmandéve todi pus d' otonomeye pol Walonreye.[11]
Insi so 70 tinmes metous a studyî après l' cwitaedje des federalisses e 1923, li mitan aveut-st a vey avou l' uzaedje oficir des langues e l' Beldjike. Avou ça ki 10 des tinmes si rapoirtént a des kesses ki n' riwaitént ki Brussele udon l' Flande.[12]
I shonne ki l' Assimblêye walone esteut divnowe ene soce di pinsamis ki vlént wårder des belès plaeces a Brussele ey e l' Flande sins dveur aprinde li neyerlandès.
Shuvance
candjîLi vraiy pårlumint walon (1998) va rprinde li drapea dedja tchoezi po l' assimblêye walone come drapea walon. Eto, li Tchant des Walons, ki l' assimblêye aveut spårdou foû do monde lidjwès, divénrè li ime nåcionå walon.
Mins li fiesse do dierin dimegne di setimbe divénrè l' cene del Kiminålté Walonreye-Brussele, l' eritresse des idêyes francès-rafiyantes di l' Assimblêye après 1923. Li Walonreye tchoezirè purade les fiesses del Walonreye metowes so på so fotche a Nameur pa Françwès Bovesse e 1923.
Hårdêye difoûtrinne
candjîSourdant
candjî- ↑ (fr) Paul Delforge, L’Assemblée wallonne de 1912-1923 : Premier Parlement de la Wallonie ?, 2012.
- ↑ Arnaud Pirotte, Histoire de Wallonie, 2inme eplaidaedje, Edicions Yoran, Fouennant (Burtaegne,France), 2022, p. 197.
- ↑ Racsegne dinêye a Uzeu:Lucyin pa on rcwereu.
- ↑ come mostré pa l' ouve di l' Institut Destrée, ki porshuva ses idêyes, et ki n' aconta måy li walon dins ses rcweraedjes et ses eplaidaedjes.
- ↑ Paul Delforge, come cial ådzeu, p. 251.
- ↑ Arnaud Pirotte, come cial ådzeu, p. 199.
- ↑ Modêyes do Tchant des walons so volantès foyes, evoyeyes pa Emile Pècheur a Lucyin Mahin.
- ↑ Wikipedia neyerlandès.
- ↑ Date di l' anonce e l' gazete oficire di l' Assimblêye, La Défense Wallonne.
- ↑ Arnaud Pirotte, come cial ådzeu, p. 212.
- ↑ Wikipedia neyerlandès, eyet Paul Delforge (p. 218-229), come cial ådzeu.
- ↑ Paul Delforge, come ciddé ådzeu, p. 240.