Noyé
Noyé [1], sol Coûtchant walon: Nowé[2], c' est ene des pus grandès fiesses des crustins (avou Påke et Céncweme), ki rmimbere li skepiaedje da Djezus-Cri, lomé purade, po ciste ocåzion la, l' Efant Djezus.
Mwaissès dnêyes
candjîPo s' aprester po Noyé, i gn a les Avéns, ki cminçnut 4 samwinnes - ou 6 samwinnes po sacwants - divant Noyé.
On bastit ene creche dins les måjhons u å mitan do viyaedje. Pus layicmint, on gåyote on sapén d' Noyé. et l'
Li Pere Noyé, ene edvincion amerikinne del fén do 18inme sieke divént todi pus veyåve pa tocosté.
Li môde des martchîs d' Noyé provnét d' Almagne. End a-st e l' Walonreye dispu les anêyes 1990, mins l' môde s' a spårdou on fameus côp divins les anêyes 2010. On ndè voet ddja al fén do moes d' nôvimbe.
Les tchansons d' Noyé, sont cnoxhowes totavå. Dinltins, c' esteut les inte di zels les vîs noyés. Les Walons (et l' lingaedje walon) ni sont nén sins rén (noyés walons).
Dispu les anêyes 2000, bråmint des måjhons montnut on gåyotaedje ådfoû.
Djoûs do Noyé
candjîPo les crustins do Coûtchant, tot come po les eglijhes do rite bizantin k' eploynut li noû calindrî, Noyé est fiesti li 25 di decimbe, po ki l' djoû des Roys fouxhe fiestî li 6 di decimbe.
Po les Årminyins, li 25 di decimbe c' est Noyé avou totes les ôtes fiesses do "mostraedje do Signeur" eshonne (fiesse des Roys, Batinme, Noice di Cana, etch.), comme c' esteut pattavå dins l' timp.
Les ôtes crustins do Levant, k' eploynut li vî calindrî, i fiesnut Noyé li 7 di djanvî, et l' djoû des Roys li 20 di djanvî.
Po sacwants crustins, li Noyé riprezinte on djama d' ene samwinne, ki finixh li dierin djoû d' l' anêye, djusse divant li fiesse del circoncizion, ki serè shuvowe pal fiesse des Roys, ki rmimbere li vizitaedje des troes Mådjes, k' ont stî moennés pa ene sitoele. El timp do djama do Noyé, gn a sacwants sints k' on rmimbrêye eshonne avou Noyé: sinte Anastazeye (li 25 minme), sint Stefane (li 26), sint Djhan (li 27), les Sints Enocins (les efants touwés pa Erôde, li 28), et sint Silvesse (li 31).
Dins tos les rites, li djoû did dvant Noyé, est on djoû d' djune, ki finixhe avou l' messe del shijhlêye, al vesprêye, ene messe avou bråmint d' profeceyes do Prumî Testamint, et c' est cisse shijhe k' atake Noyé. Après l' messe del shijhlêye, i gn a troes ôtes messe di Noyé. Troes, la ki, å cénkinme siéke, li påpe di Rome esteut priyî på djins di dire messe e troes eglijhes. Po cmincî, al nute i gn aveut l' messe al eglijhe da Sinte Mareye li Grande, avou l' evandjile des bierdjîs. Cwand cisse la esteut foû, li påpe diveut aler al eglijhe da Sinte Anastazeye, ki les Greks fiestént li minme djoû. Et l' matén, i djheut messe al eglijhe da Sint Djhan do Latran, li mwaisse eglijhe di Rome di ç' timp la, avou l' evandjile di l' ecarnåcion.
Li messe del nute
candjî
Loukîz a : Messe e meynute
Li prumire di ces troes la, c' est l' messe del nute, ki cmince li 24 di decimbe tård al nute, et minme a meynute pa des côps. Li shijhe, les djins on ratindou matenes (on dit cobén : shijhler matenes).
A meynute, li messe kimince, dins les eglijhes k' ont stî gåyotêyes avou ene creche avou on sapén d' Noyé et ene corone des Avéns. I gn a bråmint des tchants, inte di zels les viyès tchansons d' Noyé, k' ont-st askepyî eto e walon e 18inme et 19inme sieke (on les lome les "heyes").
Li messe di Noyé est sovint l' ocåzion, po les pretcheus, di houkî après l' påye et l' etaitisté dins les cours, po totes les djins del Daegne.
- C' est Noyé : èn etait cour åzès djins d' boune volté.
Dispu les anêyes 1970, les pretcheus zinglèt eto voltî les cis ki fiestixhèt Noyé tot s' fornourixhant, dabôrd k' i gn a, totavå, des cints meyes di djins k' ont fwin.
On lét a cisse messe del nute l' evandjîle saetchêye foû d' Luk II:1-14, ki rasconte comint ki Mareye et Djozef fourit evoye po aler s' escrire a Betleyem, et comint l' Mareye meta Djezus å monde e li ståve si l' coukî èn ene creche, et poy comint ki les bierdjîs fourit avou les berbis so l' paxhis å mitan del nute, et ki l' andje elzî aparexha, po lzî dire d' aler cwerî li påpård Djezus k' aveut yeu skepî tot djusse. L' evandjîle finixhe avou les andjes ki tchantént li Gloriya.
Li messe des aireurs
candjî- Loukîz a : Messe di Noyé ås aireurs.
Li deujhinme messe, k' ont lome missa auroræ - "li messe des aireurs" - et dite et po Noyé, et po rmimbrer sinte Anastazeye. L' evandjîle, c' est l' continouwaedje del evandjile del messe del nute, et esse saetchêye foû d' Luk II:15-20, ki rasconte comint les bierdjîs do paxhi d' Betleyem, ås aireures do djoû, alît dire on ptit bondjoû al Sint Famile å ståve, et comint l' Mareye fourit ewaereye tot-z oyant çou k' les bierdjîs racontént.
Li messe do djoû
candjî- Loukîz a : Messe do djoû d' Noyé.
Li troejhinme messe, c' est l' messe del ecårnacion, comint, serlon l' ecsegnmint crustin, li Bon Diu si fa ene djin, tot purdant on coirp. L' evandjile di cisse messe, c' est l' comince del evandjile di sint Djhan (I:1-14), ki rasconte comint li Parole do Bon Diu fourit avou l' Bon Diu dispoy todi, et come ele purda coirp po dmorer avou les djins.
Li heyaedje
candjîAl vesprêye di Noyé (li 24), e Payis d' Lidje, c' est li cminçmint des heyes ki vont durer disk' ås Rwès. Li heyaedje a disparexhou pår emon nozôtes, mins ça egzistêye todi ås Amerikins, Roumins, Hongrwès, Ucrinyins, et pa des côps ås Greks et ås Bulgåres. Les Almands ont seulmint l' heyaedje des Roys. Les heyeus, on les lome Sternsingeren - des "tchanteus di li stoele" - et on lzî dene des cwårs k' i pudnut po les poves efants des poves payis.
Dujhances nén rlidjeuses
candjîE l' Urope, e l' Amerike et co ôte pårt, Noyé est fiesti eto pa des cis ki n' sont nén u ki n' sont pus crustins. Adon, c' est ene fiesse la k' on magne bén, avou si famile u ses soçons. C' est po ça k' asteure on cåze purade di rewoeyon d' Noyé.
Les Amerikins ont ptchî di magnî ene dîne ci djoû la : c' est l' dîne di Noyé. E l' Walonreye, el deujhinme mitan do 20inme sieke, c' esteut purade on long wastea, li bouxhe di Noyé. Divant çoula, on touwéve voltî on pourcea, et magnî des tripes, come ça s' passe todi pattavå el Urope do Levant. Ås heyeus - et ouy purade ås efants la k' i gn a pupont d' heyeus - on fwait voltî des cougnous et des boûketes.
Dins les måjhons, gn a eto on sapén d' Noyé, avou des boles et des ôtes gåyotaedjes. E sacwants manaedjes, on-z î pind des bistokes po les efants et eto po les soçons. On dit cobén ki c' est l' pere Noyé k' els a passé.
El Province do Lussimbork et dins les viyaedjes astok, les comeres poirtént des djaeyes et des noejhes a leus galants, des côps avou des nicnaks et des caramels.
Doûces creyances a vey avou l' Noyé
candjî- Ene sitocaesse creyance vout ki, a meynute, totes les biesses des ståves s' adjnoyèt. Mins les djins ni plèt nén azler vey li sinne, ca adon, i toumrént moirts.
- Ene ôte doûce creyance kel ci ki magne des pemes li nute di Noyé årè des clås.
- On mete a l' ouxh tins del nueye di Noyé : do pwin, di l' aiwe et do four. Li djoû d' Noyé å ùmatén, les djins magnèt on boket d' pwin, et boere di l' aiwe; i fåt dner ene pougneye do four totes les biesses do ståve.
- On loye on loyén d' swele åtoû des åbes ås frûts, ådzeu do stok, et l' bén toide. Adon, on-z årè des fruts a hotche.
Hårdêyes divintrinnes
candjîHårdêyes difoûtrinnes
candjî- Sicrijhaedjes e walon sol Noyé (so l' Aberteke)
- Noyé walon cénk coplets (so les Cmons)
- Minme Noyé walon dijh coplets (so les Cmons)
so Wikisourd: Categoreye:Noyé (tecses di Noyé e walon)
