Grand feu
Li grand feu, c' est on feu ki les djins do viyaedje fijhént li prumî dimegne do cwareme, et ki shuveut l' schiråde, u ptit feu. Mins asteure, i s' fwait tot do long do cwareme. Si on waite totes les uzances el Walonreye et ôte pårt sol Daegn, nos fåt lomer ç' grand feu la li grand feu ås brandons, po fé l' diferince avou l' feu sint Djhan, ki s' aloume li 24 di djun, et l' grand feu sint Mårtén ki s' aloume li 11 di nôvimbe.
Li grand feu ås brandons
candjîDujhances classikes do grand feu ås brandons
candjîLi grand feu ås brandons est ene viye dujhance po fiester l' fén d' l' ivier et l' avnowe do bontins. C' est l' fén des longuès shijhes d' ivier, ki durnut, el Walonreye, do moes d' nôvimbe å moes d' fevrî.
Li feu si fjheut todi al minme plaece, sovint so ene cresse do viyaedje, po k' on l' voeye did lon. C' esteut dandjreus la k' gn aveut on nîme do tins des Ancyins Bedjes.
A l' anuti, li feu esteut aloumé på mwaisse djonne ome, udonbén på dierin maryî d' l' anêye, uco l' mayeur, ubén on priyî d' oneur.
Sipots et creyances a vey avou l' grand feu ås brandons
candjîOn dit tofer li spot: Å grand feu, les shijhes e feu.
On dit les ôtes sipots k' on djheut ddja al schiråde:
- A l' schiråde, Mareye k' est malåde / Å grand feu, Les shijhes e feu.
- Al schiråde, Hinri k' est malåde / Å grand feu, Hinri k' est djoyeus.
- Al schirêye, Pelêye madame / Å grand feu, Pelé monsieu.
- Al schiråde, Po les malådes / Å grand feu, Po ls amoreus.
E sacwantès plaeces, on-z apoirtéve des vôtes å grand feu po n' nén esse magnî des moxhetes.
Ôte pårt, avou les cindes do grand feu, on fjheut ene passêye. Les djins k' end atchtént les stårént so les tchamps po tchessî les rats et les soris, et aveur des bounès dinrêyes.
On djheut eto: cwand on n' fwait pont d' grand feu, li Bon Diu l' fwait. Dj' ô bén: gn aléve aveur ene måjhon k' aléve broûler e viyaedje tins d' l' anêye.
Les set feus d' Nameur
candjîA Nameur, on saye di fé set feus k' on pout vey e minme tins. Adon, on serè å rcoe des macrales et des grimancyins èn an å long.
Eto les Namurwès aloumèt set grands feus so les hôteurs: onk a Boudje, onk a Bossîmé (hamtea d' Loyi), troes a Erpint, onk a Wépion et onk a Nameur, sol Citadele.[1]
Vicansté di l' uzance do gand feu ås brandons
candjî
Li grand feu, come bråmint des viyès uzances, aveut cåzu disparexhou dins les viyaedjes del Walonreye dins ls anêyes 1970. Li pratike a rprins dins les anêyes 1990, avou sacwants candjmints:
- Li grand feu si fwait purade on semdi, on djoû diferin di viyaedje a viyaedje, tot åd dilong do cwareme.
- Li grand feu divént ene shijhe avou del bire et del gote, et kécfeye ene coujhnêye, ki rapoite å comitî (fotbal, djonnesse, et tchik et tchak) ki s' end a ocupé.
- On n' a pupont broûlé di vîs pneus a pårti d' 1995, po dmorer nateure-amishtåve.
- On n' va pus ramasser des vîs åbes dins les bwès, mins on prind des trigus d' oujhene (paletes, evnd), u minme des schenes ki les djins ont d' trop. Li feu dmeure todi rascrovou avou des coxhes di sapén.
Les feus sint Djhan
candjîLi feu sint Djhan u feu del Sint-Djhan, u fouwåd del Sint-Djhan, u feu sint Pire s' aloume al Sint-Djhan (24 di djun), u al Sint-Pire (29 di djun), dj' ô bén: å cminçmint d' l' esté, cwand les dinrêyes påtént.
El Picårdeye
candjîC' esteut co foirt pratiké e payis picård disk' al guere di 1914-1918. Les inketes A.L.W. (1935-1955) end ont co rtrové sovnance a Bieclé, Pipé, Mont, Måjhire (Minziére), Tulin, Framriye, Watripont, El Pitit Linse, Timbour, Pêk, Molebåy, Kin, Antwon, Bådoû, Roucou, Arvin, Landeuse, Wiyire, Wame, Ramgneye et å Pasturaedje. Eto el Picårdeye di France, a Tourco et Ask. Les efants tchantént:
- Sint Pire a tcheyou dins l' yô
- Sint Djhan l' a ratrapé;
(u l' contråve: Sint Djhan a tcheyou a l' yô / Sint Pire l' a ratrapé.)
- I fåt do bos
- I fåt do bos pol restchåfer.
I tchantént ça:
- cwand il avént aloumé l' feu.
- tot sayant di s' fé tchaire dins ene aiwe. S' end a onk ki touméve didins, on l' rapexhive tot tchantant ciste air la.
- tot-z alant heyî po do bwès dins les måjhons.[2]
El Walonreye
candjîLi feu sint Djhan s' fijheut eto lanawaire ås aschates walon-picård, metans a Måtche-dilé-Scåssene, et a Lsene. Ôte pårt el Walonreye, ça s' pratikéve dins les anêyes 1800 et des: on nd a co des rmimbrance a Séntru, a Longveye, a Ocgniye, a Andene, a Få, a Yinene, a Liesse, a Ougrêye (diviè 1870) et a Imbour.
Bruno Picard tchante, dins ene tchanson:
- Wice sont ele les djaeyes k' å Noyé
- Les cmeres ofrixhént a leus galants
- (...)
- Et les grands feus del Sint-Djhan ?
Ça vout dire ki ça s' fijheut ossu dins l' payis d' Årveye.
Foû del Beldjike
candjîLes feus sint Djhan sont eto foirt pratikés e l' Espagne, ki ça toume avou li cminçmint des grandès vacances. El Catalogne, gn a 120.000 familes k' atchtèt des petårds po leus efants. E sacwantès plaeces, on låtche des toreas avå l' viyaedje et on lzès touwe. Gn a eto des cortedjes avou des adjeyants.
Li grand feu sint Mårtén
candjîLi grand feu sint Mårtén u ewoeye del Sint-Mårtén, u li feu do sint Mårtén u li grand fouwåd sint Mårtén, c' est on grand feu k' on-z aloume a l' intrêye di l' ivier, al Sint-Mårtén (11 di nôvimbe), aprume dins l' payis d' Måmdey, po-z aveur bråmint des poeres et des pemes. Les efants tchantént:
- Avoyîz m' des poeres et des pemes, s' i vs plait, grand feu sint Mårtén.
ucobén:
- Sint Mårtén, lådje,
- 'Avoyîz des poeres et des pemes so ls åbes,
- On ptit boket d' pan e l' årmå,
- C' est l' principå.
Les dierins viyaedjes a-z aveur sovnance di ciste uzance la, å 19inme sieke: a Kmexhe, a Djalhé, a Bernister, a Faimonveye, a Ocgniye, a Djåçlete.
A Måmdey, les ewoeyes del Sint-Mårtén si fwaiynut co asteure, li 10 di nôvimbe al nute. Ey eto a Xhofrai, mins a ene ôte date.
Li grand feu Sint-Mårtén rishonne eto ås coujhnêyes di canadas ki les djins fjhént dins les tchamps après l' cwénze d' octôbe, cwand il alént ås vatches a rlame.
