Alfred Vondertie

sicrijheu e walon del kiminålté walon-cåzante del Wisconsene

Alfred Vondertie (padecô riscrît Al Vandertie, li mwaisse no d' famile åyant stî rsimplifyî di Vangindertaelen[1]), c' est on scrijheu walon del Wisconsene.

Il a skepyî li 24 d' avri a Brussele-e-Wisconsene 1910 ey a morou li 17 di djanvî 1998.

Si famile vineut d' Djan-Djé.

C' est onk des råles a-z awè riscrît l' walon djåzé låvå.

Sistinme ortografike

candjî

I scrît les sons a môde do scrijhaedje di l' inglès.

Egzimpe di tecse k' il a scrît

candjî
Bujou taartau, nau zestong vessi, pau siai divvau zesplikky sikkillon liddaey deffy, a Namur.
Bondjoû tertos, nos estans vaici po sayî di vos espliker çou k' il ont l' idêye do fé a Nameur.)
Li non Namur, va repplassy li non di Fairland, diddeul Town di Union, diddeul sitt dell Door County, dissill mais voui di merro siccont-sett aviae dihhw mill o wess di Brissell.
Li no «Namur» va replaecî li no di «Fairland» didins l' conteye «Town of Union» et didins l' cene di Door, dissu l' mwaisse voye limero céncwante-set, aviè dijh miles a l' Ouwess di Brussele.[2]
Innaare on mouson pau le vieh ejjen, e ippouron traavaie si vollne, e sikki le vieh ejjen faegne, i pouron vient di dein li stoor ki laaron vaelah, innaare on sallon, ki serre couri kumm deill vee-tieu, innaare on sienns, ki serre couri kumm deill veetieu, koutfiegn bie aavou on paer di boue. Taataafe va es couri pa de soour.
I n årè ene måjhone po les viyès djins, et i pôront travayî s' i volnut. Et çou ki les viyès djins fwaiynut, i l' pôront vinde didins li stôre k' il åront vaila. I n årè on sålon ki serè cårî[3] come do vî tins, kécfeye bén avou ene pwaire di boûs. Totafwait va esse cårî pa des sours.
I figuerne ki taataafe va ess paaee avou de donaasion, ki von rissuer di le jjen, kion de kour aasie, kipollne fie on donaasion. E inna de si ki donne paaski ippollne dissconty si ki donne dijji di lieu taax aal goovernemon. Irina on omm ess femm kon ja donne sieh-e-siccont mill dollaar.
I (s') figurnut ki totafwait va esse payî avou des donåcions, k' i vont riçure di les djins k' ont des cwårs assez; ki polnut fé ene donåcion. Ey end a des cis ki dinnut pask' i polnut disconter çou k' i dinnut, deynut i, di leu takes al govienmint. I n a èn ome et s' feme k' ont ddja diné cint et céncwante meye dolårs.
Appour dell mouson, ell sollon, ell sienns, i von daawwe on plaas paw siervi ammuniee, e innaare dell tote di bellsh, dell kaa-sett, de bouyah, dell tripp, de bawlett, de buer, de pweig, e dell choe di puersha, e dell choe di gross biess.
A pårt del måjhon, el sålon, el cinse, i va nd awè ene plaece po siervi a magnî, et i n' årè del tåte di Bedje, del cassete, do boyea, del tripe, des boletes, do boure, do pwin et del tchå di pourcea, et del tchå di grosse biesse.
E ji kaarkill ki naare on plaas paw le jieh ki vinn-ne dole-lon paw loogee. Polie jieh ki vooron dawehh on plaas paw moonyee aallish aavou comaarraat, e paarentehh, e jouie de ji esshon i naarre on plaas ennnesspre pawsaah aawsi. I vooreenby ki le jieh aaviersi kon on saaque divee, kil sovreen e ki sa pouraw es metti di dien on plaas ki von daaweh ennesspre pawsaah.
Et dji carcule k' i n årè ene plaece po les djins ki vegnnut did lon po lodjî. Po les djins ki vôront dawè ene plaece po magnî a l' ouxh avou camaerådes et parintêye, et djouwer des djeus eshonne, i n årè ene plaece e-n esprès po ça ossu. I vôrént bén ki les djins avier ci k' ont ene sacwè di vî, k' i l' såvrént, et ki ça pôreut esse metou didins ene plaece k' i va nd awè e-n esprès po ça.
Koronchuse ki von fiy, sehh raaranjee tot lepp-titt-e-chaappell ki son o-dellon-de-voui, aaviyeh Namur, e Brissell, e Maarchan, e Graalleh, e Rossier, ell Missier.
Co ene tchôze k' i vont fé, c' est rarindjî totes les ptitès tchapeles ki sont åd dilong del voye, aviè Nameur et Brussele et Martchand[4], et Grand-Lé et Rozire et L' Mercî.[5]
Oun si bieh taartau, ki on plaas kumm i lon liddieu de monte, pawle vieu ejjieh, ki sess tonn saccqueh ki le vieu ejjieh merritt ne, paaski li jou dohe joordi, innah brommeh de plaas ki pollne daalleh mieh, inn sonne connte. Comain ki son conte de paayeeh avou kour inn sonne connte e-hoohs ki sonn. Mieh li villaach di Namur, ji kaarkill ki sah serreh li plaas ki le vieu ejjieh serronn bieh conntehh.
On sait bén tertos ki ene plaece come il ont l' idêye di monter po les viyès djins, ki c' est ene sacwè ki les viyès djins meritnut, paski li djoû d' ådjourdu, i n a bråmint des plaeces k' i polnut daler, mins i n' sont nén contins. Co moens k' i sont conte di payî avou des cwårs, i n' sont nén contins ewou çk' i sont. Mins li viyaedje di Nameur, dji carcule ki ça serè li plaece ki les viyès djins seront contins.
On poo kootfeiy viyyh li joo ki naare on biyaah villaach, e ki pollne daawehh on sienns gross aassieh, ki pollne reccollteh aas-sieh de caarott, depreittroll, de caanadda, de pewwehh, de saal-laat, de caabi, de pommdaamoor, de kaawoot, de pewwehh-drumm, e de coornisshon, i pollne koutfiegn bieh montieh on pit-titt plaas paw bootehh tauss ki reccolltegne, diddeh de saayiahh di toll e de saayiahh bewehh, paw viennt, e paw okippy de jieh aassieh, kon poo kootfeiy viyyh on pittitt vill aawsi.
On pout kécfeye vey li djoû k' i n årè on bea viyaedje, et k' i polnut dawè ene cinse grosse assez, k' i polnut recolter assez des carotes, des betråles, des poes, des salådes, des cabus, des pemes d' amour, des cawoûtes, des poes d' Rome et des coirnitchons. I polnut kécfeye bén monter ene pitite plaece po bouter tot çk' i recoltêynut didins des saeyeas di tole et des saeyeas d' bwès po vinde et po ocuper les djins assez (tantea) k' on poye kécfeye vey ene pitite veye ossu.
Sehh pawsaah ki ji reccommont, ki taw kee ki pooh aedehh, ki feig nessh taws ki pooron fi, paw kil plaas a Namur e montegh.
C' est po ça ki dji rcomande ki tot kî ki poye aidî, k' i fwaiynuxhe tot çk' i pôront fé, po ki l' plaece a Nameur soeye montêye.[6]
E aastirr mi non e Alfred Vondertie, jidd merr a rivarr dell loo, e ji koor on sallon e ji vorr merrsi brommeh de quoe.[7]
Et asteure, mi no est Alfred Vondertie. Dji dmeure a «Rivire do Leu» et dji cåre[8] on sålon, et dji vos rmerceye bråmint des côps.[9]

Sourdants et pînotes

candjî
  1. Françoise Lempereur, Les Wallons d'Amérique du Nord, J. Duculot, Djiblou, 1976, ISBN 2-8011-0085-4.
  2. Dj' ô bén ki les plakes di l' otovoye åront l' mot «Namur» po l' rexhowe k' est metowe djondant.
  3. di l' inglès «(will be) cared» (manaedjî).
  4. Dandjreus ene «cinse Martchand», ki n' a pont dné d' no d' plaece oficir; ci no d' famile la est dins l' djivêye do live Françoise Lempereur, et gn a co des poirteus do no e l' Wisconsin dins les anêyes 2020.
  5. Pareymint amon «Mercier» (dins l' djivêye Lempereur, avou).
  6. C' est dandjreus ç' pordjet la k' a divnou li Cinte di l' eritance bedje.
  7. Cayés Walons, 3/1975, p. 48-50; mwaisse copeye dins «Algoma Record-Herald», Wisconsin, Thursday, June 14, 1962, Volume 90, number ?
  8. codjowa di «cårî», calcaedje di l' inglès «(I) care (of)», come ådzeu; li walon d' Walonreye sereut: «dji tén on cbaret».
  9. Li pordjet ki Alfred endè djåze a tourné a cou d' poyon, plamour ki les deus ecwårleus ont morou docô après (racsegne dinêye pa Steve Lempereur, Li Rantoele 105, bontins 2023, p. 4.