Èn Årdinwès foû di s' payis (otobiyografeye)

Èn Årdinwès foû di s' payis (On-Ârdènès foû di s' payis), c' est ene otobiyografeye da Arthur Schmitz e deus tômes.

Coviete tôme I

Coviete tôme II

Li prumî live ("Saze ans e '40") est so l' cwitåjhe di 1940.

Li deujhinme live ("Dijh anêyes e Congo bedje") so 10 ans å Congo bedje (1950-1960).

C' est deus lives di 150 pådjes tchaeke, ratournés e francès vizon vizu, eplaidîs på Muzêye do Pårlaedje e l' Årdene (rîlêye "Pårlaedjes do Teroe").

Contnou

Prumî tôme

Li prumî raconte si veye di 15 a 21 ans, dj' ô bén, di 1939 a 1945. Vos åroz rade comprins ki ci n' fout nén totès rôzes et totès violetes.

E 1939, li djonnea aide si pa dins les ovraedjes del cinse. Avou ça ki, e moes d' djun, al pelinne, il eterprindèt ene pårt di tcheneas a peler e l' Grande Dutcheye. Oyi, paski nosse sicrijheu dimeure a Wårdin, djusse astok del frontire lussimbordjwesse. Åresse, il ont des vijhéns schoirceus lussimbordjwès, mins ki ç' n' est nén målåjhey di s' comprinde, pask' adon (1939, dabôrd), on cåze co walon a Sonlé. C' est ces djins la d' Sonlé ki lzî vénront co espliker, e 1941, kibén les Lussimbordjwès sont disbåtchîs. Ca, zels, il ont stî anacsés pa les Almands, et dveur aler sôdår dins l' Wehrmacht. End a ki s' ont pindou po n' î nén aler.

Mins rivnans å 10 di may 1940. A 16 ans, Arthur est oblidjî di rdjonde les CRABs. I va fé bråmint del voye a pî, aler et rtoû. Bastogne (li djindåmreye ki ls aveut ahoukî est vude); Måtche (alez a Dinant vozôtes-minme !); Dinant-Bernissårt e trén; pu a Tournai a pî; prumî bombårdumint; a Courtrai avou les coreus-evoye civils; avni el Flande, bouter dins les cinses po wangnî s' crosse, disk' al capitulåcion li 28 di may. Adon, riprinde li voye å rvier, cåzu tot a pî. Såf on camion almand ki l' a tcherdjî di Bande a Bastogne, pask' i rotéve avou des ptitès djonnetes.

Paski li ptit Artur, tot-z endalant, esteut dandjreus bedô. Mins pus tot rivnant. Çoula cminça dins ene cinse el Flande, la k' ene des troes comeres del måjhone "li rwaitive drole". Et, al nute, li fé coûtchî dins ene tchambe (et nén dins les strins, e l' gregne). Pu l' î vni rdjonde, et zels si cmaxhî.

Ci n' serè nén l' dierin côp ki li scrijheu nos conte ses furdinnes avou les rprezintantes do bea seke. Cwand, di 1942 a 1945, i va dveur aler al Werbestele, et ovrer dins ene oujhene e l' Almagne, i va aveur ene "djonnesse" cåzu normåle. Il a ene mayon "oficire", Francesca, ene Almande, overresse el minme oujhene. Mins ça n' l' espaitche nén di fé bon camaeråde avou l' Rûsse Olga, et di rçure des letes totes les samwinnes d' ene Walone, sour d' on camaeråde. Lacobén ! Ca c' est totes les ptits rawetes d' amagnî ki ses mayons lyi avoyént ki l' a leyî haitî. Et çoula mågré on moes dins on "camp di rdresmint", k' i nd a rivnou freyî di sacwants kilos.

Boket foû do live

Les pus teribes djoûs, e camp d' Hinzert

On djoû, gn a yeu on prijhnî ki s' aveut såvé dins on comando do bwès, mins so èn ôte tchantî ki l' nosse. Li målureus aveut stî rprins pa les tchéns et les S.S.. Il esteut ocupé a mori cwand dj' ans rivnou al nute. Come pûnicion, dj' avans dvou tourner åtoû del plaece d' apel tote li nute, disk' a tant ki l' coir, ki vikéve co on pô, k' esteut coûtchî å mitan del plaece, rinde si åme å Bon Diu.

Nén dandjî d' dire ki dj' n' avans pont yeu d' soper, et ki l' fwin nos a espaitchî di doirmi, mågré k' dj' esténs crevés. C' est on miråke, si après cwate samwinnes di ç' traitmint la, dj' esténs co vicants, mågré k' dj' esténs come des skeletes et k' dji n' è plénxhe pus.(t. 1 , p. 75).

Dinêyes eciclopedikes

Uzances secsuweles del Mîtrinne Afrike

Les blancs kivént a on posse di brousse sins esse maryîs polént aveur docô ene comere ki coûtchive "oficirmint" avou zels, sins esse grosse. Elle avént des tés d' plantes po çoula. Ni cnoxhant nén ces screts la, li scrijheu raconte k' i fjheut l' ake a setch.

Cwand l' feme si rvoeyeut, gn aveut ene replaeçante ki vneut coûtchî avoiu l' ome do tins des mwais djoûs. On bon sistinme : aveur deus femes ki s' etindént bén (cial, deus cuzenes). Ele n' avént måy leus regues eshonne (co dandjreus tot mwaistrixhant l' tournante di l' ovaire avou des plantes).

Cwand on blanc aléve e condjî, i leyive si "djin" a èn ôte blanc, ki c' esteut si "dvwer" di "wårder" l' kipagneye di l' ôte (adon di coûtchî avou leye, on djoû so deus). Li scrijheu ni vola måy si ployî a ci uzance la.

Dins l' Bas Congo, les comeres ki vnént viker avou les Blancs, c' esteut sovint des Gabonesses. U des Camrounesses, infén, ca li cene ki li scrijheu a dmoré si prumire termene avou leye a ralé e Dwala, ki c' est e Camroun.

Maladeye do doirmaedje

On cåze des vizites di l' adjint d' santé po conter les cis k' estént acsûts del maladeye do doirmaedje (t 2., p. 65-67).

For ås brikes

Deus côps dins l' live, l' oteur discrît kimint k' i fjhént des fors ås brikes (t. 2 49-51 & 113-115).

Antisemitisse dins les Afrikins catolikes

Li Gabonesse kipagneye do scrijheu lyi va rprotchî di lodjî on Djwif plamor ki c' est ses ratayons k' avént touwé Djezu-Cri. (t. 2 p. 73). Çou ki mostere ki l' antisemitisse esteut bén spårdou mon les missionaires francès k' avént catrucimé les Afrikins al kimince do 20inme sieke (do trevén di l' afwaire Dreyfus).

Corwaitaedje tecnike

Môde di scrijhaedje

Pol prumî tôme, Arthur Schmitz aveut bén on ptit carnet tins k' il esteut prijhnî e l' Almagne, mins dandjreus k' i gn aveut waire di plaece dissu. Avou ça k' i l' pierda cwand i rivna el Beldjike.

Pol tôme 2, come metou sol cou-coviete, l' oteur aveut tnou on djournå di s' vicåreye ladrî. Et adon, on sint foirt ki l' tecse walon est ratourné do francès.

Valixhance literaire

Li live est scrît come ene cronike, djoû après djoû, sins gote l' idêye di fé ouve di Belès Letes. Gn aveut toplin des repetaedje, sacwants råyîs pa les eplaideus. Mins end a dmoré sacwants (pol for ås brikes, metans).

Dins l' tôme 2, gn a li discrijhaedje des alaedjes-et-vnowes des colons å posse di brousse. Metans : X a ralé e condjî, Y a rarivé, nos l' avans priyî a dinner. Il a raconté sol Conge dispu 1938. I raconte bén. Mins on n' dit nén çou k' il a raconté, çou ki lait l' lijheu so s' fwin.

Pareymint, gn a pont d' adrovaedje (on åreut polou ratinde on loyaedje des tômes 1 & 2, tot djhant cwè inte 1945 et 1950). Li cloyaedje est todi foirt simpe.

• Tôme 1 : Al rintrêye d' Almagne, rabressaedjes, pu on ratake l' ovraedje al cinse, come divant:

Dj' avans rintré al måjhon (...) tot djhant k' i gn årè bråmint d' l' ovraedje divant k' les bwès n' soeyénxhe rinetyîs (des mitrayes di l' Ofinsive da Von Rundstedt).

• Tôme 2 :

Dji rawåde a costé d' mi valijhe k' on m' vegne cweri. Dji dene on dierin côp d' ouy sol måjhon ki dji va cwiter probåblumint po todi.

Croejhete walone coinrece

Li scrijheu, come di djusse, shût l' croejhete coinrece di s' payis d' Wårdin. Po l' acoird des addjectifs, c' est come do costé d' Måmdey : gn a pont d' femrin.

L' etroclé årtike «ås» n' egzistêye nén. C' est li mwaisse shuvion a les k' est eployî.

Dj' avans dné des cayets a les femes ki vnént avou on papî (t. 2, p. 153)

Il a aprins a les ovrîs a acrotchter et discrotchter li wès do cåbe (t. 2 p. 123)

Måcules di croejhete

Li pus damadje, c' est ene peclêye di grossès flotches di croejhete walone, å pus sovint cåzêyes på rcopiaedje del croejhete francesse, et ki n' ont nén stî ramidrêyes pa l' eplaideu.

• viebes å prono codjowés avou l' aidant viebe "esse" (come e francès) estô di "awè" (oblidjî e walon) :

Mi ramplaçant s'estot trompé (po : mi ramplaçant s'avot trompé = mi replaeçant s' aveut trompé) (t. 2 p. 137).

• des côps, po rhazi l' clå, on wåde minme l' acoird do pårticipe erirece (çou ki n' est måy li cas e walon) :

Èle s'est assîse (po : èle s'è assîs = ele s' a ashî) (t. 2 p. 57).

• acoird des pårticipes erireces avou on droet coplemint metou padvant (come e francès, dabôrd ki ci n' est måy li cas e walon) :

li lète k'il avot scrîte a la dirècsion (po : li lète k'il avot scrît = li lete k' il aveut scrît) (t. 2 p. 139).

• erî-metaedje do sudjet et co deus ôtès flotches :

Dji deûjo raconter comint s'èstint passés les ègzamins (po : dji deûjo raconter comint k' les ègzamins s'avint passé. = dji dveu raconter comint k' les egzamins s' avént passé) (t. 2 p. 7).

Motlî

Gn a toplin des ritchesses di motlî a discovri.

Vîs mots walons foirt ahessåves

On ptit mostra : end a bråmint des ôtes

• addé = amon : t.2, p. 129
• advant-nonne : t.2, p. 9
• adjouré : t.1, p. 121
• candje : t.1, p. 83
• cascheûre : t.2, p. 143; caschoyaedje : t.2, p. 13
• chigler : t.1, p. 87
• dimeye coide (di bwès) = 1 m³ : t.2 p. 147
• djin = mayon, kipagneye : t.1, p. 65
• friyand = glot : t.1, p. 83
• civire, t.1, p. 117
• eplåsse, t.1, p. 117
• gråce : Li Bon Diu lyi a fwait l' gråce di (mori) t.2 p. 147
• hoder : t.1 p. 37
• kihagnî : t.2, p. 149
• magnåve : t.1, p. 113
• muzuraedje : t.2, p. 85
• ôtrumint : esse ôtrumint : t.2, p. 115; esse ôtrumint bén avanceye p. 125
• pwaire : ene pwaire di = sacwants : t.2, p. 17
• råyî = rissaetchî : t.2, p. 115
• ricrexhaedje : t.2, p. 141
• rioister t.2, p. 13
• ronfyî : t.2, p. 9
• tronce : t.2 p. 19
• tûlea : t.1, p. 113

Bons calcaedjes do francès

• cantonmint : t.1 p. 37
• maçonreye : t.2, p. 71
• pansmint : t.1, p. 65
• refectwere : t.1, p. 65
• stadjaire : t.2, p. 49
• termitire :
• yerbî : t.2, p. 111

Calcaedjes do lingala et d' almand

Come il intrèt dins les fråzes walones, sins esse esplikés, les mots (dandjreus lingala) ki shuvèt polèt esse riwaitîs come mots walons calkés. Dins l' tôme 1, gn a sacwants mots almands. On radjpoute on mot d' inglès foirt corant e Congo.

• balaster : t.2, p. 109
• capita : t.2, p. 49
• endélé (foye po fé les toets)
• frezer : t.2, p. 123
• hôpman : t.1, p. 65
• matata : t.1, p. 61
• pagueyeu : t.2, p. 107
• pilipili : t.2, p. 33
• tamtam : t.2, p. 43

Mwais calcaedjes do francès

• Les mots avou l' coron -ste, sont calkés insi, sins aconter li distroclaedje des dobès cossounes å coron (cåzu oblidjî e walon) : poste (po «posse»), scheutiste (po «skeutisse».
• calcaedje di l' advierbire francesse de nouveau, dabôrd ki ces fråzes la, e walon, si fjhèt avou on viebe avou l' betchete ri-.

Dj' esténs di novea tertos eshonne. (po Dji resténs tertos eshonne.) : tôme 1, p. 37

Noûmots

• maladeye do doirmaedje; doirmeu (malåde di cisse maladeye la)
• bombe po les moxhes : t.2, p. 15

Advisse di lijheu

Dji n' kinoxhe nén l' walon d' après Bastogne, mins po mes orayes, li scrijhaedje da Schmutz ravize trop li francès (On lijheu del contrêye di Måmdey).

Hårdêye difoûtrinne

Videyo d' prezintaedje do live (sol Tévé walon-cåzante)