Vierlete

Ene vierlete, c' est èn instrumint d' muzike ås coides k' on screpe, avou ene manike ki fwait tourner ene rôlete ki frote dissu les coides.

Vierlete fwaite pår el Walonreye pa Willy Marchal

Posteure di djouweus d' organistrom al catedråle di Bourgosse

plan d' ene vierlete

Istwere

Li vierlete est dipus d' 1000 ans viye. Elle a stî fwaite po l’ prumî côp aviè 900, pa les moennes ki vlént trover on instrumint d' muzike capåbe di dner ene note (toltins li minme) po-z aprinde ås novices li tchant grigoryin. Ele si loméve "organistrom" et gn aveut deus djins ki djouwént.

Après i gn aveut pus k’ on muzicyin, ca on-z aveut trové li "chifonie " (ene pitite boesse 50 cintimetes longue).

Adonpwis, on l' a co rcandjî po l’ fé come on lute. Pu eco ene miete pus tård, come ene guitåre.

Li vierlete, c' esteut l' mwaisse instrumint des bals disk' è 1900. L' årmonica (acordeyon) n' a-st arivé k' après.

Rotaedje

I gn a ene rowe k’ on fwait tourner a l’ droete mwin (po les droetirs) avou ene manike et ki frote dissu les coides (come on violoneu frote avou l’ årçon dissu s’ violon). Avou li pawene mwin, on-z aspoye so des bokets d’ bwès po fé les notes di l’ air k’ on vout djouwer.

Gn a ene coide ki dene li foirt tins.

Les deus coides do mitan fwaiynut l' air del tchanson : on lzès djowe tofer.

Gn a deus ôtès coides metowes sol costé, k' on pout rsaetchî : ki sont frotêyes ossu mins ki n’ fwaiynut k’ ene seule note. C' est po fé les basses. On les lome des "maltons" (ele ni fwaiynut k' di zûner).

Djeyografeye

On pout vey les deus moennes djouwer l' organistrom taeyîs dins l’ pire padzeu l' poice del catedråle di Sint-Djåke-e-Galice. End a eto el catedråle di Bourgosse.

E l' Årviene (Auvergne, France), gn a co des fjheus d' vierlete. C' esteut l' payis la ki l' vierlete esteut l' pus cnoxhowe.

Fijhaedje del vierlete

Ça doet esse ene cole di biesse (fwaite avou les oxheas, li pea u les niers), paski li son passe bén, cwand elle est adeureye (ele divént come le bwès). On l' sait discoler si on-z a dandjî del rifé. Les foitès coles (cole di mnujhî) ni leynut nén passer l' son.

Li coir est fwait d' deus coleurs : li brun c' est l' gaeyî, li clair, c' est d' l' oyåbe.

El tåve, c' est do sapén.

Li bwès, c' est do djaeyî, et do wachleus oyåbe (maladeye ki s' mete do les raecinêyes, et l' fi do bwès va tot wachlant).

Li marketreye est fwait avou do bwès d' ebene et d' påkî (plakes 1 mm sipesses).

Hårdêyes divintrinnes

• lutî
• hårpe ås toutches

Hårdêye difoûtrinne

Ôtès esplikêyes da Willy Marchal (sol waibe "Li walon d' emon nozôtes")