Son ê rinflé

Pol discramiaedje des årtikes avou l' mot « E (lete et sons) », loukîz cial.

Li son ê rinflé u mierdrovou ê u ê ålwetrin, c' est on son do walon respondant a des prononçaedjes coinreces do son ê.

Sicrijhaedje e-n AFE: /æː/

Egzimpes a schoûter

Cawete -êye

• tchavêye ^{aschoûtez lu}

Cawete -ê (-ea)

• batê ^{aschoûtez lu}
• lècê ^{aschoûtez lu}
• vê ^{aschoûtez lu}

Betchfessî ai

• Frêture ^{aschoûtez lu}

Mostraedje e l' ALW

C' est l' son k' est todi noté ɛ̄ (avou on macron ådzeu do "ε") e-n alfabet fonetike.

On l' va rtrover dins sacwants foninmes et morfinmes do walon.

Cawete -ea

Cwand i rprezinte li cawete -ea, dins l' ALW 1, il est rindjî avou on scrijha Feller a pårt: mot scrît e cråssès letes, et "ê" e fonte ordinaire.

Metans: porcê | porcê | pourcê | pourcê (notule 78). Li prononçaedje est oyou sol Hôte et l' Mîtrinne Årdene, li payis d' Hu et d' Wareme.

Minme cayet po "tchapea" (notule 11), ki note les deus prononçaedjes po "tchapê" et "tchèpê"

N a-st eco li notule "flayea" (l° 43), la k' les prononçaedjes avou on rinflé ê stramlé avå les disfondowes flayê, flèyê, floyê et flê.

Dins les deus cas, li mape ni prind nén asteme a ç' diferince la, maxhant les deus sons dizo l' minme essegne, tantea k' on n' såreut vey leu ståraedje djeyografike do prumî côp d' ouy.

Cawete -êye

Al notule 1.2. (anêye), on l' ritrove e-n ene pougneye di plaeces del Hesbaye et do Roman payis (Ess) k' ont l' disfondowe "on.nêye".

Betchfessî ai

Mo pus interessant, c' est les notules ki studeynut on mot rfondou avou l' betchfessî ai.

Po "mwaisse", todi, les prononçaedje ê, c' est on hagnon a pårt avou minme piceure pol sicrijhaedje Feller ki cand c' est l' cawete -ea: mêsse (notûle l° 57).

Houte di çoula, li prononçaedje est rprins a pårt sol mape 1.27., ki mostere clairmint ene sitindêye pareye ki l' cene del cawete -ea (Hôte Årdene, payis d' Hu et d' Wareme).

Pol notûle 1.30 (aiwe), c' est Piron parey. On dene ene swessantinne di viyaedjes ki prononçnut insi, todi dins les minmès coines do payis.

Cawete -ire

Cwand c' est on prononçaedje coinrece del cawete -ire ou d' on sfwait coron d' mot, il est rindjî avou on scrijha Feller a pårt del minme façon po sacwants disfondowes, mins cesses-lales si ont rtrover sol walon do Mitan et do Coûtchant. Boutans : poûssire (l° 79) poûssêre, -êre | poûchêre, -êre (spårdaedje e Roman Payis) Mins djusse come fonetike ene miete pus lon: poûssiêre (6 ponts sol Roman Payis et après Flipveye); | poussiêre (Boussu-dlé-Walcoû)

I fwait pus åjhey ricnoxhe les ponts ki prononçnut insi e l' mape 1.16 (tchir), ca i sont rashonnés dins l' minme disfondowe. Mins, mågré l' minme sicrijha fonetike, cisse-ciale n' est nén scrîte e Feller pareymint ki çou k' on a veyou dvant; c' est tchèr. Gn a ene ûtantinne di viyaedjes ki djhèt insi

Coron -yer

Cwand i respond a on coron d' mot -yêr, minme djeu: les ponts avou on mierdrovou ê sont edjîvlés dizo fiêr. Avou ça k' i sont rpoirtés sol mape l° 40, ki mostere on stramaedje sol Roman Payis, les arondixhmints d' Dinant et Måtche-el-Fåmene, et l' payis d' Sint-Hubert.

Ortografeye dins les motlîs et les lives e walon

I shonne ki les diferins scrijhas edvintés pås scrijheus u diccionairîs dins des "Fellers ricandjîs" respondnut å minme son:

• li clintchî ê des lives di belès-letes da Louwis Rmåke et sifwaitmint dins s' motî, la ki l' mot est droet si l' coir do mot et clintchî, come dins les intrêyes, metans a talnê (talnea, pitit fås talon d' nive aplaké å solé). Il lome è long très ouvert.
• li scrijha ē des lives Gaziaux et do Motî Alphonse Massaux, espliké insi: ē long intermédiaire entre é fermé long et ê ouvert long. Ce son correspond à la finale française -ée, anēye (…), ou au français ai, brēre (…).
• li scrijha ë do motî Gilliard: portant, Moustî lu-minme n' a nén ç' son la sol mape ALW "fier"; mins il est bén å mitan del sitindêye do son po "tchêr" (tchir, costant). Il est espliké insi: è très ouvert et long, proche de â ou in allongés; on le rencontre devant R en finale ou à l'intérieur de certaines formes verbales.
• li scrijha "in" da Mimile Petcheur (iyinr, fyinr, cyinr, tinre)
• li scrijha "ē/ā » da Paul Marchot (S38), kel raprepeye do son â, ca a Atrivå, cénk kilometes pus lon, c’ est cråndimint ci son la (iviâr, fiâr, ciâr).

Sol Wiccionaire

Dins l’ hagnon « prononçaedje » do Wiccionaire walon, on a cmincî pal noter /ɛ̃/ (come li son in).

Adon-pwis /ae:/

Enawaire, gn ava èn atåvla po l’ noter /ɘ/.

Dins si ovraedje di réndjolijhaedje des ALW, Pascale Renders li note /ae:/

Dins l’ hagnon « Ortografeye », on shût les motîs sourdants.

Rinflé ê et disfondowes

On pout loukî li mierdrovou ê come on mitan-son inte [in] (/ɛ̃/) eyet [ê] (/ɛː/); el Hôte Årdene, todi. Did la, li fornaiviaedje di sacwants mots, ki pasnut d' on foninme a èn ôte, a cåze di ç' prononçaedje emîtrin la.

Li schoice-vint, c' est bén on vint ki vént d' Schoice (Bijhe coûtchantrece). Mins come "vint" et "vê" (vea) sont foirt près d' n' onk l' ôte, li mot va esse ricomprins "hwèce-vê" come on vint ki schoirceye les veas, et pår passer e namurwès come "chwache-via"

Li gole-vint, c' est èn oujhea ki va témint rade k' i shonne egoler do vint (did la, si no e francès «engoule-vent»). Mins avou l' minme djeu d' ricomprindaedje, li mot a dandjreus divnou *gole-vê, pu, pa rfrancijhaedje *gole-veau, ey avou l' foninme vervîtwès o => a, *galvô; adon-pwis, pal voye d' on ridaedje v => b, galbô.

On wastén (wastene, tere sins waire di plantes, dezert) va esse ricomprins "wastê" (wastea), riprononcî a môde do walon do Coûtchant et divni li no d' viyaedje Hôt-l'-Wastia.

Hårdêyes difoûtrinnes

Bates di dvizes:

• so les Berdelaedjes
• sol Wiccionaire