Singlé
Li singlé, c' est ene biesse ås tetes di l' ôre des ongletîs.
C' est l' ratayon do pourcea.
Li frumele si lome "laye" u "troye di singlé", "troye a singlé".
Po les djonnes, on dit biesmint "djonnes di singlé"; les tchesseus et les gåres di tchesse dijhnut puvite "marcassins".
Les singlés si rmetèt dins ene "bôre" u "tchôdron".
Sincieus no d' l' indje : Sus scrofa
Discrijhaedje
candjîIl est 110-185 cm long; li cawe muzeure di 15 a 47 cm.
Il est 85 a 100 cm hôt å warot.
Les singlés d' Pologne et des Balkans sont pus pezants. Les cis d' Afrike bijhrece, pus ptits.
Li singlé a deus foitès brokes ki rexhnut foû del boke.
Sipårdaedje
candjîUrope (apus k' e l' Inglutere ey e l' Irlande); Afrike bijhrece, Azeye (minme dins les iyes come Soumatra, Djava & Djapon.
Li Singlé a stî dzingnî d' Inglutere e 17inme sieke.
El Walonreye, n aveut 4977 singlés e 1971.[1] Mins dandjreus ki ci nombe la a rmonté, dispu k' on lzès sogne dins totes les tchesses
Après l' guere di 40, les singlés on rpeuplé l' Almagne et evayi les payis vijhéns, paski les cinsîs almands n' avént pus l' droet d' aveur on fizik po lzès touwer.
Mopliyaedje
candjî
Tchôde
candjîE l' Walonreye ey avår la, les troyes vont a måye do moes d' nôvimbe å moes d' djanvî, minme al nive. Mins, s’ il arive èn oraedje e moes d’ awousse k’ a fwait tchaire bråmint des glands, i s’ acoplèt ddja e moes d’ setimbe-octôbe, et djonnler d’ e l’ ivier. Ôtmint, s’ i gn a waire di glands, les troyes ni s’ lairont potchî k’ e moes d’ djanvî.[2]
Les måyes si batnut tot s' metant onk siconte di l' ôte, et s' souker sol costé, avou leus grandès brokes. Adonpwis, les måyes vikèt tot seus, tchaeke di s' costé (did la, li no d' "singlé").
Poirtêye
candjîLi poirtêye deure 4 moes (di 117 a 123 djoûs), on pô dpus k' po les troyes a coshet.
Djonnlaedje
candjîLi troye coshlêye e moes d' måss u d' avri. Mins si ele sont prinjhes e moes d’ setimbe, ele djonnlèt ddja minme fén do moes d’ decimbe ey e moes d’ djanvî. D’ ene anêye a l’ ôte, les layes rivont todi djonnler a pô près ås minmès plaeces. Dins on pindant d’ tiene metou å Levant, ou çk’ i fwait setch, et la k’ i gn a-st a boere nén lon.
Adon, ele bastixhèt on « ni ». Po çoula, elle ont dandjî d' coxhes. S' i gn a pont d' coxhes tot près, metans d' ene pôrcion d' bwès di l' anêye di dvant, elle è vont cweri dins ene bohêye di côrîs. Elle alèt côper des rdjets d’ on mete céncwante disk’ a deus metes di long, tot hagnant ddins po les casser. Et les ramoenner å ni. Pu les fessî, po fé come ene clåye. Si c’ est dins on tiene, assez foirt, li laye va cmincî a terasser avou s’ grognon, po rmete li fond do tchôdron a livea e poûssant des teres conte li clåye. Epwis après, co aler rcweri des brouwires et des rdjets d’ bôle po covri s’ ni.[3]
Li laye fwait 4 a 6 djonnes, mins padecô disk' a 10. Les djonnes ni pezèt ki 500 gr. C' est des ni-rafiyants ki s' divèt tni resserés dins l' bôre po-z aveur tchôd. Li troye les nourit did coûtcheye. Les marcassins ont des royes a môde di cir so tot l' coir.
Cwand gn a toplin a magnî, li troye di singlé va minme djonnler deus côps l' an, li prumî côp e moes d' djanvî, li deujhinme côp aviè l' moes d' awousse. Ås tchesses, on voet sovint des troyes avou des djonnes di diferinnès grandeurs.
Li troylete pout aler a veråt cwand elle a di 6 a 18 moes.
C' est ci foirt djonnlaedje la k' a permetou å singlé di s' mintni dins les grands bwès d' Urope, adon ki les ôtès såvadjès biesses (oûsse, leu, linse) end estént dzindjné.
Vicaedje
candjî
I dmeure dins les bwès et les fagnes, la k' i s' nourit des fayenes et des glands. Après l' såjhon, i fougne dins tere après des raecinêyes et des trukes. Il î apice eto des biesses : rawiants, caracoles, viers, evnd. I rmagne minme les curêyes.
C' est ene biesse ki voyaedje bråmint del nute.
Les singlés vicnut e-n ene trope, ene u deus troyes avou les djonnes di l' anêye. Les måyes sont zels tot seus, såf tins d' l' acoplåjhe.
Les singlés si vont voltî bagnî dins les brôlîs. Il è rexhnut tot "lakés" d' broûs, et si rnetyî tot s' froyant disconte des åbes do cotoû.
Li singlé fwait des crotes come des strons d' pourcea.
I leye des rotes avou 4 markes, les cis des deus ongletes di padvant sont pus grandes.
Ovraedjes et damadjes
candjî
Dins les bwès, les fougnaedjes des singlés aidèt li rsemaedje des grinnes des åbes. Et distrure li viermin.
Dins les culteures, les singlés fwaiynut bråmint des damadjes, aprume ås canadires, ås dinrêyes d' awousse ey ås mayisses.
El Walonreye, les cinsîs ont todi yeu l' droet d' aler wårder leu tchamps et d' touwer les singlés k' î estént.
Asteure, on mete purade ene clozeure electrike, avou l' fi 15 a 20 cm hôt.
Maladeyes
candjîSiervaedje essegnrece
candjîLi singlé esteut adoré des Celes. Did la, sacwants sinses respectiveus do mot "veråt" e walon.[4]
Li singlé est l' essegne del Province do Lussimbork eyet di l' Årdene.
"Li Singlé", c' esteut li spot do scrijheu e walon Gaston Lucy.
Come såvadje no des dmorants, il est dné ås cis d' Arbûmont (Sanglîs), di Felene (Singlès) et kécfeye eto di Yinene.
Hårdêye difoûtrinne
candjîSourdants & pî-notes
candjî- ↑ Dieter Burckhardt & Paul Barruel Mammifères d' Europe, Ed. Artis, Brusele, 1971.
- ↑ Gilbert Colaud, Les singlés, di l' ivier, Li Rantoele, ivier 2010-1011
- ↑ Gilbert Colaud, come cial ådzeu
- ↑ Metans li djhêye "a veråt, ti !" po ene sacwè d' nouzome, di sbarante. Rimarke da Pol Pierret, al soce des rcåzeus d' walon di l' Årdene nonnrece.
-
e l' ivier -
ki s' bagne -
dins l' bwès el France -
dins ene rezieve di Pologne
