Rweyåme Uni des Bas Payis
Li Rweyåme Uni des Bas Payis, c' est l' estat ki rprinda totes les teres des ancyins Bas Payis borguignons eyet l' ancyinne Principåté d' Lidje, k' avént ddja stî rashonnés på redjime francès.
Mwaissès dnêyes
candjîLi Rweyåme Uni des Bas Payis a stî ahivé al Påye di Wîne. Li rwè esteut Wiyåme d' Orandje. Il a cmincî li 20 di djun 1814, cwand ci-cial sina l' Ake des VIII årtikes.
Il a manké di toumer so flote do côp k' il a skepyî, cwand Napoleyon abroca sol Beldjike e moes d' djun 1815.
Do côp après l' batreye di Waterlô, Wiyåme d' Orandje dictêye li mwaisse lwè, ki serè foirt diferinne do tuza di l' Ake des VIII årtikes.
Pol Walonreye, li Flande eyet l' Grande Dutcheye d' asteure, ci govienmint la est purade kinoxhou sol no di redjime holandès et cisse termene la d' leu-z istwere so l' alomåcion di trevéns holandès.
Po ces troes payis la d' asteure, li redjime olandès a stî ståré al Revolucion bedje.
Populåcion
candjîE 1830, li Rweyåme Unis des Bas Payis contéve 5 miyons d' djins, 3 miyons d' Bedjes et 2 miyons d' Olandès.
Economeye
candjîLes colneyes do Rweyåme Uni des Bas Payis
candjîLi Rweyåme Uni des Bas Payis aveut rprins eto les colneyes holandesses, les Indes neyerlandesses eyet li Gwiyane holandesse.
Redjime economike
candjîLi redjime olandès esteut pol libe discandje. N aveut des cåkêyes di martchandeyes k' arivént des poirts del Baltike på poirt di Misterdam. Çoula n' ahåyive nén l' economeye del Beldjike, k' åreut dvou esse waeranteye pa des mzeures proteccionisses.
Diswalpaedje economike
candjîC' est sol redjime olandès ki les univiersités di Lidje et d' Gand vont skepyî. Li cene di Lovén est agrandeye. Mins les professeurs sont relîs på redjime emey les sincieus ki schoûtnut comifåt l' "Orandje" (sapinse k' on n' dit).
Les Olandès aidnut John Cockerill a fé tourner ses oujhenes a Lidje, tot lyi cmandant des fiers. I metnut so på so fotches li banke "Societé Djeneråle di Beldjike". Il vindnut les stofes des oujhenes di fis d' Gand ås indidjinnes di Soumatra et d' Djava.
Wiyåme prumî amonte li scole des Menes a Lidje po scoler des indjenieurs. Mins li Direccion Djeneråle des Menes est a l' Håye, la k' na nén ddja ene barbôjhe di hoye.
Politike
candjîPolitike linwistike
candjîLi Rwè d' Holande vleut di tote foice oblidjî tos les peupes do Rweyåme Uni des Bas Payis di djåzer l' olandès come langue nåcionåle. E 1819, i suprime li francès el Flande ey e Braibant.
Les Walons, come C. Simonon mostrèt bén k' i sont conte.
- On-z ôt pårler ås Bas Payis
- Di totes sôres di lingaedjes
- Vinoz vier cial, alez vier la
- C' est on novea ramadje
- On-z ôt flamind, almand, francès
- Olandès; kimint, diåle
- Pout on pretinde ki l' olandès
- Soeye nosse langue nåcionåle !?
E l' årmêye, li lingaedje des cmandes, c' esteut l' olandès (loukîz l' tchanson Li pantalon trawé). Dedja cwand l' årmêye des Bas Payis s' a batou a Waterlô, e 1815. Les mwaisses sôdårs walons endè fourît sbarés.
Droets politikes et rlidjeus
candjîLi redjime olandès acceptêye les pårtis politikes. El Walonreye, gn a les liberås et les catolikes. I s' rivont mete eshonne disconte del politike do Rwè.
Totes les rlidjons sont admetowes. Mins, pitchote a midjote, les catolikes seront ene gote kitapés. Metans på cloyaedje des ptits seminåres.
Les gazetes sont foirt sitrindowes. Ele ni polèt nén cdjåzer les otorités. Beacôp des gaztîs si fwaiynut amete å tribunå, come Tchåle Rodjî, d' aveur critiké les pompîs. De ôtes si fjhèt schåynetmint reclôre, come E. de Potter et E. Ducpétiaux. On a on temon did ça, li diplomate del Prûsse (aloyeye a Wiyåme I) von Galen ki scrît :
- N a nol estat sol Daegne wice ki les gazetes sont si pawoureuses po critiker les mzeures do govienmint.