Impire
Èn impire, c' est ene grande sitindêye di payis, d' ene seule pîce u metous tocosté, ki c' est då minme mwaisse.
Motlî
candjîLi mwaisse d' èn impire, istoricmint, si loméve «impreur» (impreûr, ampreûr, ampèreûr) u «imperrece» (Mareye-Tereze d' Otriche, Catrene II d' Rûsseye). Li tite d' imperrece (impèratrice) poleut esse poirté pal feme di l' impreur dins des impires k' i gn a.
Po l' impire almand, on a ossu rwalnijhî li mot d' l' almand, divnou li caizer (kêzêr′).
I n' dimeure pus k' èn impreur e 22inme sieke, c' est l' ci do Djapon.
On a lomé eto impire l' eshonna des teres colnijhîs på minme payis (d' Urope). Li mwaisse, adon, c' esteut l' moenneu do «payis-metropole».
Kékes impires
candjî- Impire almand
- Impire bizantin
- Impire chinwès
- Impire d' Etiopepeye
- Impire djaponès
- Impire espagnol
- Impire franc
- Impires francès
- prumî impire francès (da Napoleyon)
- deujhinme impire francès (da Napoleyon III)
- impire coloniå francès
- Impire inca
- Impire inglès
- Impire mongol
- Impire otoman
- Impire otrichyin
- Impire portuguès
- Impire romin
- Impire rûsse
- Sint Impire Romin Djermanike
Li Walonreye, boket d' impires
candjîLi Walonreye a stî aprume dins l' Impire romin dispu 50 divDjC disk' å 4inme sieke.
Pu elle a stî l' cinte di l' Impire franc (734-887). Tornè end a minme sitî si prumire mwaisse veye (431–508), divant Paris, pu Åxhe.
Li Walonreye (foû d' Tornè ç' côp cial) a fwait pårteye do Sint Impire Romin Djermanike. Li principåté d' Lidje a dmoré divins cisse tcherpinte la disk' e 1795.
Après 1500 (et todi disk' e 1795), li restant del Walonreye fourit-st on boket di l' Impire espagnol, pu di l' Impire otrichyin.
E 1802 et disca 1816, c' est ene pårteye do prumî impire francès.
Elle a ossu stî dizo goviernance di l' Impire almand:
- di 1871 a 1919 po les Cantons d' l' Ess.
- po tot l' payis tins des deus gueres do 20inme sieke (14-18 et 40-45).
Dins l' lingaedje walon
candjîGn a l' ratouneure «nén co po èn impire» (nén co po ene gade d' ôr):
- Mi vî grand-pere inméve bén dire
- Ki, dins ç' monde ci, po esse contin,
- I gn a nén dandjî d' èn impire
- Mins d' on cour et d' on toet di strin.[1]
Li mot «impreur», diné come såvadje no (a onk ki fjheut do grandiveus), a divnou on no d' famile del Walonreye (Limpreur). Poirté, metans, pa des waloneus come Émile Lempereur u Jules Lempereur. Ou ene foclorisse come Françoise Lempereur.
Sourdant
candjî- ↑ Gabrielle Bernard, dins Boles di savon, Cayés walons 4/2022 (replaidaedje) p. 19.