Åxhe
Åxhe (a Ôvifa, Aîs´, de: Aachen , nl: Aken , fr: Aix-la-Chapelle), c' est ene veye almande di l' Estat di Renaneye-Wesfaleye, nén lon erî d' Lidje, et co pus près d' Neyåw.
- Dimorants: 225.000 (2001)
- Sitindêye: 160,82 km²
- Pont l' pus hôt: 410 m
- Pont l' pus bas: 125 m
Culteure et tourisse
candjîUniviersités
candjî- Rheinisch-Westfälische Technische Hochschule Aachen - RWTH (Univiersité tecnike di Renaneye-Wesfaleye a Åxhe)
- Fachhochschule Aachen (Grande sicole d' Åxhe)
- coxhe do conservatwere di muzike di Cologne
- Katholische Fachhochschule (Grande sicole catolike)
Tourisse
candjî
- catedråle (rashiowe å patrimoenne daegnrece pa l' UNESCO) avou les tombes da Tchårlumagne eyet Oto III.
- måjhone del veye, k' esteut l' såle di banket po les impreurs do Sint Impire Romin Djermanike.
- vîs cwårtîs istorikes del veye
- Ponttor et Marschiertor (viyès poites del veye)
- Ehrenmal (bokets des vîs meurs)
- Elisabethhalle (bagns istorikes avou deus såles d' årtchitecteure Novea Årt ki sont co eployeyes). A l' intrêye, gn a des plakes di pire avou l' no di rlomêyès djins k' î ont vnou prinde les aiwes).
- pont des troes payis (Dreiländerpunkt) (frontire etur l' Almagne, les Bas-Payis, eyet l' Beldjike)
- li zô Drimborner Wäldchen
- bwès d' Åxhe
Istwere
candjîÅxhe est cnoxhowe dispoy lontins. Les Celes et poy les Romins s' ont interessé a ses sourdants di tchôde aiwe. On-z a trové les dmanants des bagns d' on camp militåre romin do 1î seke.
Li no e latén est Aquis Grana (aiwes po djouwer).
Li rwè franc Pepin l' Peuket î fjha basti on tchestea. Li prumî papîscrît ki cåze del veye (e 765) el lome Aquis villa.
Tchårlumagne, li fi da Pepin, passéve voltî les iviers låvå, po profiter des sourdants di tchôde aiwe. Il î bastixha on palå, et î mora e 814. Si tombe s' î trouve co. Li palå da Tchårlumagne fourit pus tård rifwait e-n ene catedråle, ki serè 400 ans å lon li pus grande catedråle å Nôr des Apes. Elle a stî rclamêye patrimoenne di l' umanité pa l' UNESCO.
E 936, Oto I fourit coroné a Åxhe, et po les 600 ans ki shuront, tos les Impreurs do Sint Impire Djermanike î seront coronés, disk' a Ferdinand I e 1536. El Moyinådje, Åxhe esteut-st ene des pus grandès veyes di l' Impire, mins si pwès discrexhrè après.
Tins del deujhinme guere daegnrece li veye a-st avou vormint des distrujhaedjes påzès bombårdumints; ele fourit eto li prumire veye d' Almagne a-z esse liberêye (evayeye) påzès Aloyîs, li 21 d' octôbe 1944.