Bressaedje
Li bressaedje, c' est l' fabricaedje del bire ou des ôtès abwessons fwaites a pårti des minmès dinrêyes.
Mwaissès idêyes
candjîOn cåze pus stroetmint di bressaedje po l' etape do maxhaedje do brå e d' l' aiwe k' on fwait tchåfer eshonne.
Pus lådjmint, li bressaedje, c' est l' fijhaedje del bire, di l' afontnaedje å metaedje e botayes.
Li bressaedje si fwait e-n ene bressene, u el måjhone. Les bressenes, todi pus grandes, sont divnowe ene industreye, li bresreye.
Li bresreye est ene de pus grossès industreyes d' amagnî des payis di l' Urope coûtchantrece et d' Amerike.
Istwere
candjîOn bresse dispoy foirt lontins et i gn a des prouves arkeyolodjikes ki fwaiyhnut pinser k' on bressive dedja el viye Edjipe. On trouve des viyès rcetes di sacwantès bires dins des scrijhaedjes sumeryins ki sont emey les pus vîs scrijhaedjes k' on conoxhe.
Li molaedje do brå
candjîLi brå d' oidje, di speate ou des ôtès dinrêyes est molou e-n on molén bråjhrece. I n' fåt nén fé del farene di tot: i fåt ki l' ewalpeure do grin (les latons et raboulets do molaedje di monnreye) dimeure etire, mins k' l' ådvins dvegne del farene. Eto, les meules ni dvèt nén esse trop serêyes.
Aprestaedje des brås po ene metowe bire
candjîLi bresseu maxhe sacwantès sôres di brås ou d' dinrêyes po fé si recetes:
- do clair brå po fé l' grosse pårteye del bire
- do brå caramel e ptite cwantité po fé del rossete bire
- do brå tchocolåt e ptite cwantité po fé del brune ou del noere bire
- do frumint, del sipeate, do swele nén bråjhîs po fé del blanke bire ou des ôtès bires especiåles.
- do riz ou do mayisse spotchî po fé l' claire bonmartcheye bire.
- ...
L' afontnaedje
candjîL' afontnaedje, c' est maxhî do brå avou ene miete d' aiwe, djusse çou k' i fåt po ene påsse, sins mete Sint-Pire el mwaiye (mete diptrop d' aiwe). L' aiwe est tchåfêye el tchôdire po monter disk' aviè 50°C. Adon, li bresseu radjoute li brå ey ataker a bressî: i maxhe sins s’ arester, avou on traeyin u fortchet (fotche a 3 dints). Cwand on-z arive a ene påsse sins groumiotes, l' afontnaedje est fwait.
Li bressaedje lu-minme
candjîLi bressaedje lu-minme deure ene eure u deus. Li bresseu monte li tcholeur digré pa dgré et dmorer a tchaeke digré sacwantès munutes. Po tchaeke digré, gn a des ezimes ki vont discotaeyî ene seule sôre di prodût biyotchimike ki les yesses ont dandjî.
Li tåvlea vaici pa dzo dene les mwaissès ezimes ki les bresseus rwaitnut.
Tchål °C | Ezime | Didjere | Po cwè fé |
---|---|---|---|
40 °C | β-Glucanase | β-Glucane | Po rinde l' amidon pus didjeråve |
50 °C | Proteyase | Proteyene | Nouri les yesses, fé ene bele schoume |
62 °C | β-Amilase | Amidon | Fé des libes soukes po les yesses fé d' l' alcol |
72 °C | α-Amilase | Amidon | Fé des libes soukes po les yesses fé d' l' alcol |
Li rnetiaedje
candjîAl difén do bressaedje, li bire est passêye å coloe so on fås-fond. Les dråxhes dimornut el passete tins kel maxhe u brijhaedje passe e bidon.
Adonpwis, li bresseu va co spoujhî les dråxhes : vudî di l’ aiwe a 75-78°C dissu po fé rexhe les dierins soukes. Ci rnetiaedje la est foirt målåjhey pask’ i fåt k’ les soukes passexhe mins nén les raboulets. Po ça, l’ bresseu n’ doet nén maxhî dtrop.
Li rnetiaedje prind sacwantès eures paski sovint l’ coloe est ristopé eyet l’ aiwe di rnetiaedje passer mo londjinnmint.
Li cujhaedje
candjîOn côp kel rinetiaedje est houte, li maxhe est revoyeye el tchôdire pol cujhaedhe. Cwand elle atake a boure, li bresseu radjoute li grande pårt (70-80%) do houbion po fé l' coccion. Ci houbion la va cure po ene eure et dner l’ amerté al bire. Li houbion sieve ossu a touwer les bactereyes po wårder l’ bire pus lontins, ca c’ est èn antiseptike.
Dijh munute divant l’ difén do bolaedje, on radjoute li deujhinme pårt di houbion (20-30%) po dner l’ gosse do houbion al bire.
On pout ossu radjouter tot al difén do souke pos awè pus d' alcol.
Li colaedje et l' rifroedixhaedje
candjîAprès l’ cujhaedje, li bresseu ricole li maxhe dins ene ôte passete po oister l’ houbion. I l’ pout co rpasser dins on pus fén coloe po l’ co raclairi, tot oistant les foû ptits bokets.
Li brijhaedje doet passer d’ 100°C a 25°C divant kel bresseu n’ poye radjouter les yesses. I pout aidî l’ maxhe rafroedi avou on rfroedixheu. Ca, si c’ est trop londjin, gn a des bactereyes ki s’ î metnut.
Leyî travayî
candjîTermetant, li bresseu a-st apresté si lewin. Il a prins on pô d’ tchôde maxhe, el radmint rafroedi, et mete didins les yesses po k’ ele si mopliynuxhe. Cwand l’ brijhaedje s’ a rafroedi disk’ a 20-25°C, li bresseu radjoute li lewin. Adon, li levaedje si va escourci.
Les yesses vont fé tourner l' souke èn alcôl eyet e gaz carbonike (CO2). On va leyî travayî les yesses ene pitite samwinne po fé l' gros d' l' alcol inte 15 et 25°C, po k' les yesses overnuxhe.
Cwand gn a pupont d' bouyes (di CO2) ki rexhnut do bidon d' bire, c' est kel travay est houte. Sovint on l' co mete å froed (al cåve inte 0 et 12°C, sorlon l' ricete) po troes samwinnes ou pus po kel gosse si diswalpêye et kel bire fouxhe pus claire et rglatixhante.
On pout mete d' abôrd ezès botayes. Mins a c' moumint la, li bire est ttafwaitmint plate, la k' tot l' gaz carbonike s' a schapé del bire sol tins k' on leyive travayî. C' est pocwè on rmet ene pîcêye di souke el bire divant del mete el botaye et renonder l' travay des yesses.
On côp k' elle est e botaye, on doet co leyî l' bire å tchôd po deus samwinnes. Cwénze djoûs pus tård, vo vs la avou ene bire ki, si vs drovoz l' botaye, sipitrè come di djusse. On pout co leyî l' bire kékes moes el cåve pol fé viyî eyet l' gosse esse pus fén.[1]
Motlî do bressaedje
candjîMotlî Kinable
candjîCi motî ci riprind les mots les pus ahessåve do brassaedje, sorlon li Motlî da Kinable sol bresreye.[2][3] Les mots sont metous e francès, neyerlandès et inglès po vey les rishonnances et diferinces. Les mots sont sorlignîs po mostrer l' parinté. On voet kel walon a des mots bén d' a sinne po discrire li bressaedje, k' on n' trouve nén dins les lingaedjes vijhins.
Walon | Prononçaedje zero-cnoxheu | Francès | Neyerlandès | Inglès | Almand |
---|---|---|---|---|---|
Afontner, afontnaedje | afɔ̃tne, afɔ̃tnɛt͡ʃ | empâter, empâtage | maischen | to mash, mashing | |
Bire | biːʀ | bière | bier | beer | Bier |
Brå | bʀɔː | malt | mout | malt | Malz |
Bråxhî | bʀɔːʃiː | malter | mouten | to malt | mälzen |
Bråxhî | bʀɔːʃiː | germoir, malterie | mouterij | malthouse | |
Bressaedje | bʀɛsɛt͡ʃ | brassage | brouwen | brewing | |
Bressene | bʀɛsɛn | brasserie | brouwerij | brewery | Brauerei |
Bresseu | bʀɛsøː | brasseur | brouwer | brewer | Brauer |
Bressêye | bʀɛsɛːj | brassin | brouw | batch | |
Bressî | bʀɛsiː | brasser | brouwen | to brew | brauen |
Brijhaedje | bʀiʒɛt͡ʃ | moût | wort | wort | |
Broyî | bʀɔjiː | concasser (broyer) | schroten | to mill | |
Citere | siteʀ | cuve de fermentation | kuip | tank, fermenter | |
Coccion, cujhaedje | kɔksjɔ̃, kyːʒɛt͡ʃ | ébullition, cuisson | koken | boiling | |
Coler | kɔle | coller, clarifier à la colle | |||
Couve (a trimper) | kuːf (a tʀɪɛ̃pe) | cuve matière | maischvat | mash tun | |
Crantche | kʀɑ̃t͡ʃ | mousse de la levure, kraüzen | kraüzen | kraüzen | Kraüzen |
Djermaedje | d͡ʒɛʀmɛt͡ʃ | germination | kieming | germination | |
Dråxhe | dʀɔːç | drêche | draf, bostel | chaff | |
Fås fond | fɔː fɔ̃ | faux-fond | false bottom | ||
Ferminter | fɛʀmɛ̃te | fermenter | vergisten | to ferment | gären |
Fornea | fɔʀnja | cuve d'eau chaude | hot water tank (sparging) | ||
Forsouwé | fɔʀsuwe | orge torréfié | gerooste gerst | roasted barley | |
Fotche | fɔt͡ʃ | fourquet | |||
Frumint | fʀymɛ̃ | froment, blé | tarwe | wheat | Weizen |
Houbion | hubjɔ̃ | houblon | hop | hop | Hopfen |
Lever | lɛve | fermenter | vergisten | to ferment | |
Leveure | lɛvøːʀ | levure | gist | yeast | Hefe |
Maxhe | maç | moût | maisch | wort | |
Mete li bire djus | mɛt li biːʀ d͡ʒy | soutirer, transvaser | transfer (the beer) | ||
Midele | midɛl | bière de table | tafelbeer | small beer | |
Molén a brå | mɔlẽ a bʀɔː | moulin à malt, concasseur | schrootmolen | malt mill | |
Mouyaedje | mujɛt͡ʃ | trempage | weken | steeping | |
Oidje | wat͡ʃ | orge | gerst | barley | Gerste |
Rifroedixhoe | ʀifʀwɛdiʃwɛ | bac de refroidissement | open-air cooling installation | ||
Roufe | ʀuf | mousse de la levure, kraüzen | kraüzen | kraüzen | Kraüzen |
Saizon | sɛːzɔ̃ | Saison | Seizoen | Saison | |
Souwaedje | suwɛt͡ʃ | séchage (malt) | eesten (malt) | drying (malt) | |
Speate | spjat | épeautre | spelt | spelt | Dinkel, Spelz |
Tchive (fé l') | fe l t͡ʃiːf | ensemencer (la levure) | gist toevoegen | to pitch | |
Tchôdire | t͡ʃoːdiːʀ | chaudière à moût | brouwketel | copper, brewketel | |
Touraye | tuʀaj | touraille | mouttoren | kiln tower | |
Traeyin | tʀɛjɛ̃ | fourquet | |||
Travay | tʀavaj | fermentation | vergisting | fermentation | Fermentation, Gärung |
Trimpaedje | trɛ̃pɛt͡ʃ | trempage | weken | steeping | |
Yesse | jɛs | levure | gist | yeast | Hefe |
Ôtes vîs et noûmots
candjî- leyes, djets, leveures: sinonimes di «yesses».
- fermintoe : couve la ki l' bressén travaye.
- capsule : boutchon d' fier po clôre les botayes.
- drouve-botaye : pitite ahesse po rsaetchî l' capsule
- ecapsuleuse : machene ki mete les capsules
- ebotayeuse : machene ki vude li bire dins les botayes.[4]
Sourdants
candjî- ↑ Jean Cayron "Li bressaedje", Li Rantoele l° 54, esté 2010.
- ↑ BSLLW, 1889.
- ↑ Marie-Guy Boutier, Examen critique de l'étymologie de "brasser", Dialectes de Wallonie" 29-30 (163-179) (avou resplicaedje pa idêye do motlî da Joseph Kinable).
- ↑ Jean Cayron, Ene pitite bressene tins del minêye, Li Rantoele l° 98, esté 2021.