Po des linwincieusès racsegnes sol mot "bressaedje", alez s' vey sol Wiccionaire

Li bressaedje, c' est l' fabricaedje del bire ou des ôtès abwessons fwaites a pårti des minmès dinrêyes.

Bressaedje del Moinette al bressene Dupont di Tourpe (Leuze-e-Hinnot)

Mwaissès idêyes

candjî

On cåze pus stroetmint di bressaedje po l' etape do maxhaedje do brå e d' l' aiwe k' on fwait tchåfer eshonne.

Pus lådjmint, li bressaedje, c' est l' fijhaedje del bire, di l' afontnaedje å metaedje e botayes.

Li bressaedje si fwait e-n ene bressene, u el måjhone. Les bressenes, todi pus grandes, sont divnowe ene industreye, li bresreye.

Li bresreye est ene de pus grossès industreyes d' amagnî des payis di l' Urope coûtchantrece et d' Amerike.

Istwere

candjî

On bresse dispoy foirt lontins et i gn a des prouves arkeyolodjikes ki fwaiyhnut pinser k' on bressive dedja el viye Edjipe. On trouve des viyès rcetes di sacwantès bires dins des scrijhaedjes sumeryins ki sont emey les pus vîs scrijhaedjes k' on conoxhe.

Li molaedje do brå

candjî
 
Li molaedje do brå e molén a brå

Li brå d' oidje, di speate ou des ôtès dinrêyes est molou e-n on molén bråjhrece. I n' fåt nén fé del farene di tot: i fåt ki l' ewalpeure do grin (les latons et raboulets do molaedje di monnreye) dimeure etire, mins k' l' ådvins dvegne del farene. Eto, les meules ni dvèt nén esse trop serêyes.

Aprestaedje des brås po ene metowe bire

candjî

Li bresseu maxhe sacwantès sôres di brås ou d' dinrêyes po fé si recetes:

  • do clair brå po fé l' grosse pårteye del bire
  • do brå caramel e ptite cwantité po fé del rossete bire
  • do brå tchocolåt e ptite cwantité po fé del brune ou del noere bire
  • do frumint, del sipeate, do swele nén bråjhîs po fé del blanke bire ou des ôtès bires especiåles.
  • do riz ou do mayisse spotchî po fé l' claire bonmartcheye bire.
  • ...
 
Do clair brå

L' afontnaedje

candjî

L' afontnaedje, c' est maxhî do brå avou ene miete d' aiwe, djusse çou k' i fåt po ene påsse, sins mete Sint-Pire el mwaiye (mete diptrop d' aiwe). L' aiwe est tchåfêye el tchôdire po monter disk' aviè 50°C. Adon, li bresseu radjoute li brå ey ataker a bressî: i maxhe sins s’ arester, avou on traeyin u fortchet (fotche a 3 dints). Cwand on-z arive a ene påsse sins groumiotes, l' afontnaedje est fwait.

Li bressaedje lu-minme

candjî

Li bressaedje lu-minme deure ene eure u deus. Li bresseu monte li tcholeur digré pa dgré et dmorer a tchaeke digré sacwantès munutes. Po tchaeke digré, gn a des ezimes ki vont discotaeyî ene seule sôre di prodût biyotchimike ki les yesses ont dandjî.

Li tåvlea vaici pa dzo dene les mwaissès ezimes ki les bresseus rwaitnut.

Les tchåleurs optimåles des dgrés po les mwaisses ezimes do bressaedje
Tchål °C Ezime Didjere Po cwè fé
40 °C β-Glucanase β-Glucane Po rinde l' amidon pus didjeråve
50 °C Proteyase Proteyene Nouri les yesses, fé ene bele schoume
62 °C β-Amilase Amidon Fé des libes soukes po les yesses fé d' l' alcol
72 °C α-Amilase Amidon Fé des libes soukes po les yesses fé d' l' alcol

Li rnetiaedje

candjî
 
Rinetiaedje del bire

Al difén do bressaedje, li bire est passêye å coloe so on fås-fond. Les dråxhes dimornut el passete tins kel maxhe u brijhaedje passe e bidon.

Adonpwis, li bresseu va co spoujhî les dråxhes : vudî di l’ aiwe a 75-78°C dissu po fé rexhe les dierins soukes. Ci rnetiaedje la est foirt målåjhey pask’ i fåt k’ les soukes passexhe mins nén les raboulets. Po ça, l’ bresseu n’ doet nén maxhî dtrop.

Li rnetiaedje prind sacwantès eures paski sovint l’ coloe est ristopé eyet l’ aiwe di rnetiaedje passer mo londjinnmint.

Li cujhaedje

candjî
 
Bolaedje del maxhe après kel houbion fouxhe radjouté

On côp kel rinetiaedje est houte, li maxhe est revoyeye el tchôdire pol cujhaedhe. Cwand elle atake a boure, li bresseu radjoute li grande pårt (70-80%) do houbion po fé l' coccion. Ci houbion la va cure po ene eure et dner l’ amerté al bire. Li houbion sieve ossu a touwer les bactereyes po wårder l’ bire pus lontins, ca c’ est èn antiseptike.

Dijh munute divant l’ difén do bolaedje, on radjoute li deujhinme pårt di houbion (20-30%) po dner l’ gosse do houbion al bire.

On pout ossu radjouter tot al difén do souke pos awè pus d' alcol.

Li colaedje et l' rifroedixhaedje

candjî
 
Li maxhe après l' filtraedje

Après l’ cujhaedje, li bresseu ricole li maxhe dins ene ôte passete po oister l’ houbion. I l’ pout co rpasser dins on pus fén coloe po l’ co raclairi, tot oistant les foû ptits bokets.

Li brijhaedje doet passer d’ 100°C a 25°C divant kel bresseu n’ poye radjouter les yesses. I pout aidî l’ maxhe rafroedi avou on rfroedixheu. Ca, si c’ est trop londjin, gn a des bactereyes ki s’ î metnut.

Leyî travayî

candjî
 
On lewin d' yesses di birreye

Termetant, li bresseu a-st apresté si lewin. Il a prins on pô d’ tchôde maxhe, el radmint rafroedi, et mete didins les yesses po k’ ele si mopliynuxhe. Cwand l’ brijhaedje s’ a rafroedi disk’ a 20-25°C, li bresseu radjoute li lewin. Adon, li levaedje si va escourci.

Les yesses vont fé tourner l' souke èn alcôl eyet e gaz carbonike (CO2). On va leyî travayî les yesses ene pitite samwinne po fé l' gros d' l' alcol inte 15 et 25°C, po k' les yesses overnuxhe.

Cwand gn a pupont d' bouyes (di CO2) ki rexhnut do bidon d' bire, c' est kel travay est houte. Sovint on l' co mete å froed (al cåve inte 0 et 12°C, sorlon l' ricete) po troes samwinnes ou pus po kel gosse si diswalpêye et kel bire fouxhe pus claire et rglatixhante.

On pout mete d' abôrd ezès botayes. Mins a c' moumint la, li bire est ttafwaitmint plate, la k' tot l' gaz carbonike s' a schapé del bire sol tins k' on leyive travayî. C' est pocwè on rmet ene pîcêye di souke el bire divant del mete el botaye et renonder l' travay des yesses.

On côp k' elle est e botaye, on doet co leyî l' bire å tchôd po deus samwinnes. Cwénze djoûs pus tård, vo vs la avou ene bire ki, si vs drovoz l' botaye, sipitrè come di djusse. On pout co leyî l' bire kékes moes el cåve pol fé viyî eyet l' gosse esse pus fén.[1]

Motlî do bressaedje

candjî

Motlî Kinable

candjî

Ci motî ci riprind les mots les pus ahessåve do brassaedje, sorlon li Motlî da Kinable sol bresreye.[2][3] Les mots sont metous e francès, neyerlandès et inglès po vey les rishonnances et diferinces. Les mots sont sorlignîs po mostrer l' parinté. On voet kel walon a des mots bén d' a sinne po discrire li bressaedje, k' on n' trouve nén dins les lingaedjes vijhins.

Walon Prononçaedje zero-cnoxheu Francès Neyerlandès Inglès Almand
Afontner, afontnaedje afɔ̃tne, afɔ̃tnɛt͡ʃ empâter, empâtage maischen to mash, mashing
Bire biːʀ bière bier beer Bier
Brå bʀɔː malt mout malt Malz
Bråxhî bʀɔːʃiː malter mouten to malt mälzen
Bråxhî bʀɔːʃiː germoir, malterie mouterij malthouse
Bressaedje bʀɛsɛt͡ʃ brassage brouwen brewing
Bressene bʀɛsɛn brasserie brouwerij brewery Brauerei
Bresseu bʀɛsøː brasseur brouwer brewer Brauer
Bressêye bʀɛsɛːj brassin brouw batch
Bressî bʀɛsiː brasser brouwen to brew brauen
Brijhaedje bʀiʒɛt͡ʃ moût wort wort
Broyî bʀɔjiː concasser (broyer) schroten to mill
Citere siteʀ cuve de fermentation kuip tank, fermenter
Coccion, cujhaedje kɔksjɔ̃, kyːʒɛt͡ʃ ébullition, cuisson koken boiling
Coler kɔle coller, clarifier à la colle
Couve (a trimper) kuːf (a tʀɪɛ̃pe) cuve matière maischvat mash tun
Crantche kʀɑ̃t͡ʃ mousse de la levure, kraüzen kraüzen kraüzen Kraüzen
Djermaedje d͡ʒɛʀmɛt͡ʃ germination kieming germination
Dråxhe dʀɔːç drêche draf, bostel chaff
Fås fond fɔː fɔ̃ faux-fond false bottom
Ferminter fɛʀmɛ̃te fermenter vergisten to ferment gären
Fornea fɔʀnja cuve d'eau chaude hot water tank (sparging)
Forsouwé fɔʀsuwe orge torréfié gerooste gerst roasted barley
Fotche fɔt͡ʃ fourquet
Frumint fʀymɛ̃ froment, blé tarwe wheat Weizen
Houbion hubjɔ̃ houblon hop hop Hopfen
Lever lɛve fermenter vergisten to ferment
Leveure lɛvøːʀ levure gist yeast Hefe
Maxhe maç moût maisch wort
Mete li bire djus mɛt li biːʀ d͡ʒy soutirer, transvaser transfer (the beer)
Midele midɛl bière de table tafelbeer small beer
Molén a brå mɔlẽ a bʀɔː moulin à malt, concasseur schrootmolen malt mill
Mouyaedje mujɛt͡ʃ trempage weken steeping
Oidje wat͡ʃ orge gerst barley Gerste
Rifroedixhoe ʀifʀwɛdiʃwɛ bac de refroidissement open-air cooling installation
Roufe ʀuf mousse de la levure, kraüzen kraüzen kraüzen Kraüzen
Saizon sɛːzɔ̃ Saison Seizoen Saison
Souwaedje suwɛt͡ʃ séchage (malt) eesten (malt) drying (malt)
Speate spjat épeautre spelt spelt Dinkel, Spelz
Tchive (fé l') fe l t͡ʃiːf ensemencer (la levure) gist toevoegen to pitch
Tchôdire t͡ʃoːdiːʀ chaudière à moût brouwketel copper, brewketel
Touraye tuʀaj touraille mouttoren kiln tower
Traeyin tʀɛjɛ̃ fourquet
Travay tʀavaj fermentation vergisting fermentation Fermentation, Gärung
Trimpaedje trɛ̃pɛt͡ʃ trempage weken steeping
Yesse jɛs levure gist yeast Hefe

Ôtes vîs et noûmots

candjî
  • leyes, djets, leveures: sinonimes di «yesses».
  • fermintoe : couve la ki l' bressén travaye.
  • capsule : boutchon d' fier po clôre les botayes.
  • drouve-botaye : pitite ahesse po rsaetchî l' capsule
  • ecapsuleuse : machene ki mete les capsules
  • ebotayeuse : machene ki vude li bire dins les botayes.[4]

Sourdants

candjî
  1. Jean Cayron "Li bressaedje", Li Rantoele l° 54, esté 2010.
  2. BSLLW, 1889.
  3. Marie-Guy Boutier, Examen critique de l'étymologie de "brasser", Dialectes de Wallonie" 29-30 (163-179) (avou resplicaedje pa idêye do motlî da Joseph Kinable).
  4. Jean Cayron, Ene pitite bressene tins del minêye, Li Rantoele l° 98, esté 2021.