Son TCH

Li son TCH, ki si scrît å pus sovint TCH, c' est on son tipike do walon, ki rvént dins ene cåkêye di mots, metans Tchantchès.

Al fén des mots, li doûce cossoune DJ si prononce eto avou l' son TCH.

viyaedje si prononce viyètch, viyatch u vilâtch.

Li son TCH pout esse eto prononcî po les mots avou l' shuvion T + I + voyale, copurade dins l' Payis d' Lidje et el Basse-Årdene.

tiesse si pout prononcî tchès (et dvént omonime di tchesse).

Li son TCH si rescontere eto dins bråmint des lingaedje, mins nén dins tertos.

Provnance do son TCH

Bråmint des mots do latén avou on son K ont divnou TCH a pårti do 8inme sieke, e vî vî francès, e vî vî walon ey et vî vî itålyin, mins nén e vî vî picård, la k' il ont dmoré K disk' å djoû d' ouy. Ci candjmint la si lome on palatijhaedje.

E francès, li son TCH a divnou CH pus tård, mins e walon, il a todi dmoré l' minme.

Sicrijhaedje do son TCH

Dins li scrîta, li son TCH si scrijheut CH
Dins les vîs scrijhaedjes, did divant 1900, c' esteut parey.
E sistinme Feller, li son TCH si scrît TCH, apus ki s' i provént di l' adeurixhaedje d' on DJ å coron d' on mot, la k' i s' sicrît todi DJ. Portant, tot åd dilon do 20inme sieke, on voerè co des scrijhaedjes ki n' tinèt nén conte di çoula :

on viyatche (viyaedje)

Sacwants scrijheus eployèt eto li scrijha TCH pol shuvion T + I + voyale : tchèsse po "tiesse", et ça, ådvins do scrijhaedje Feller.

Li rfondou walon a wårdé l' atuze do sistinme Feller.

Sorwalondes avou TCH

Dispu l' fén 20inme sieke, bråmint des mots calkés do francès tot l' son CH tins des 19inme et 20inme siekes sont rsintous pa les rcåzeus come nén walon. Did la, des forcoridjaedjes avou TCH.

Dins sacwants cas, les forcoridjaedjes respondnut a des disfondowes k' egzistèt dedja, purade e Payis d' Lidje (metchant, estchanté), u rén k' el Hôte-Årdene (tchivroû).
Dins sacwants cas, c' est des rwalonijhas di tårdous calcaedjes : tchiclete, atchever, on tcheke
Des ôtes côps, c' est des rfondaedjes nén clairs : tchame 3, tchamter

Alére

Remacle Louis : La différentiation dialectale en Belgique romane avant 1600, p. 111-118.

Li son TCH dins des ôtes lingaedjes

e l' inglès li son TCH si scrît CH : child (efant)
e l' espagnol, c' est parey : esp. muchacha (pitite båshele)
e l' itålyin, i si scrît CI : ciao (årvey)
e francès, li son TCH n' egzistêye nén dins des vîs mots. Po sazcwants payis, i s' sicrît eto TCH (Tchéquie, Tchétchénie)
e francès d' Walonreye, li shuvion T + I + voyale si prononcive sovint TCH come e walon Cristchan po Christian, crétchin po chrétien (crustin).
e basse, li son TCH si scrît TX.
ezès lingaedje slaves, li son TCH est rprezinté pa ene lete a pårt: Č.
en esperanto: Ĉ
e cirilike: Ч
e l' arabe, li son TCH n' egzistêye nén come son, mins i pout esse fwait pa on Ta shuvou d' on CHin aatchan (k' a soe)
e l' arabe marokin, on l' ritrouve eto dins les calcaedjes di l' espagnol : moutcho (valet); tchine (orandje a Fes).
e tchinwès mandarin, cwate foninmes ravizèt foirt li "tch" walon cwand on l's ôt. E pinyin, i si scrijhèt insi:
- ZH eyet CH: prononcîs e cou del boke, li prumî sins shofler, li deujhinme tot shoflant (li prumî soune afeye eto come on DJ walon).
- J eyet Q: prononcîs å dvant del boke (etur les dints eyet l' plafond del boke), li prumî sins shofler, li deujhinme tot shoflant (li prumî soune afeye eto come on TI + voyale e walon). J eyet Q (eyet X) n' aparexhèt k' pa dvant sacwantès voyales. C' est ça k' on les pout ossi bén rwaitî come des alofones des ôtès cossounes.