Nombe (linwince)
Li nombe d’ on mot, c’ est ene piceure di croejhete ki mostere si li mot k’ on dit riprezinte on seu egzimplaire d’ ene djin, d’ ene biesse u d’ ene sacwè, udonbén sacwants.
Si c’ est on seu, on dit ki l’ mot est singulî.
Si c’ est on seu, on dit ki l’ mot est pluriyal.
Des lingaedjes k’ i gn a ont-st eto on duwal.
Les mots k’ ont-st on nombe el croejhete, c’ est :
- les sustantifs (kimons nos) : on scrijheu, des scrijheus ; ene dorêye, deus dorêyes.
- sacwants nos prôpes : li Baidjot, les Baidjot, les Boursegnes, les Louwetes, on raploû d’ tos les Viyés del Walonreye.
- les addjectifs : ene djaene cote ; deus djaenès cotes ; l’ ôre cronolodjike, les comeres feminisses.
- les pronos : dji, mi, ti, leye, vos, ti-minme, tminme, tizôtes, onk, nolu, nouk, tolmonde <> nozôtes, zels, zeles, vos, vozôtes, sacwants, tertos.
- les viebes : dji magne, ti doimes, vloz bén, vos, Madi ?, ass fwin ? vénress, al fén ; Wikt:alez è, vos, måssî tchet ! <> nos magnans, i doirmèt, vloz bén, vozôtes deus ?, ele ni schoûtnut nén ; è, binde di canvolants !, c’ est po k’ i boevexhe leu gote.
Mostraedje do pluriyal dins l' ortografeye do walon
candjîSustantifs
candjîE walon, cåzu tos les sustantifs fwaiynut leu pluriyal avou on S :
- on meur, ene bixhe, on fonnet, ene carpete <> les meurs, deus bixhes, des fonnets, on martchand d’ carpetes
- on tchvå, li droet djno, on gros pû <> deus tchvås, dj’ a må les djnos, gn a yeu des pûs e scole.
- on betch, li grand saetch, taper èn ouy, l’ erî-fa <> deus gros betchs, les saetchs, inte cwate-z ouys, avou ene djermale, t’ as deus erî-fas.
C’ est råle k’ i gn å sacwants sustantifs ki n’ bodjèt nén.
- ça sint l’ gåz; on bea payis, å lon-payis (Fr. à l’étranger), li ratind-tot, li Madi <> mete les gåz, les Redîmés Payis , ås lon-payis (Fr. dans les pays lointains), gn a des ratind-tot sol voye ; gn a nén trinte-shijh Madi a Bive.
- Dins sacwants mots d’ aplacaedje, li S si stitche å mitan do mot : on pî-d’-cok, des grinnes d’ oraye-di-live, gn è vént del cawe-di-rat <> des pîs-d’-cok, des orayes-di-live, des cawes-di-rat
Addjectifs
candjîLes addjectifs si cdujhèt sovint come les sustantifs :
- on bea valet, ene båshele bén amiståve <> c’ est deus beas valets, des båsheles bén amiståves
- on gros boû, li crås pourcea, on djonne ome <> des gros boûs, des crås pourceas, les Almands avént prins tos les djonnomes do viyaedje.
Mins les addjectifs femrins metous padvant l’ no prindèt li fåsse cawete -ès.
- ene grosse comere, a basse messe, ene binamêye djin <> les grossès aiwes, on djheut troes bassès messes, mes binamêyès djins.
Viebes
candjîPo les viebes, li singulî u pluriyal si markêye :
- på prono (såf les pronos « vos » et « dji » el Basse Årdene)
- pal cawete di codjowaedje : magne, va-st å diåle <> magnans, alans vey
- på cotoû del fråze : alez è onk d’on costé et l’ ôte di l’ ôte ! ; alez î vey, vos, Francis !
Sôres di pluriyals
candjîSacwants pluriyals ont-st ene cogne ortografike especiåle
- pluriyal erîlé : ki s' fwait parey po tos les mots, e walon avou on S å coron.
- des tchveas, des tchvås, des djnos, des ouys, des betchs
- pluriyal disrîlé : ki s' fwait d' ene façon a pårt, metans e francès avou on X å coron.
- pluriyal divintrin : ki s' fwait d' on candjmint ådvins des mots, dins sacwants lingaedjes. E walon, on pôreut rwaitî les pluriyals di sacwants mots d' aplacaedje come des pluriyals divintrins
- (arabe) rajoul (èn ome) rijâl (des omes)
- (walon) ene biesse ås tetes; des biesses ås tetes; des orayes-di-live
Pluriyal trocrece et pluriyal contåve
candjîDins sacwants lingaedjes, gn a ene diferince inte li mot po cåzer d' ene troke di sacwès (pluriyal trocrece), et l' pluriyal contåve di cisse sacwè la.
e walon
candjîE walon, li pluriyal trocrece si fwait :
- å pus sovint avou on pluriyal :
- Les bedots, c' est des biesses k' edurèt assez bén l' froed, mins nén l' tcholeur.
- des côps pa on singulî, kécfeye dizo assaetchance del minme piceure do francès.
- El Californeye, li feme est djoleye; i lzî fåt des blancs, tertotes po galants (Philippe Lagrange).
Les pluriyals contåves serént :
- Dj' a touwé les troes bedots po Påke.
- Les femes divèt vni tchaekene avou s'-n ome. / Les femes divèt vni tertotes avou leu-z ome.
Gn a eto on pluriyal trocrece ki s' fwait avou les dvancetes :
e francès
candjîOn eploye pus sovint on singulî.
- Le mouton est un animal qui
- La poule provient de l'Inde.
e-n arabe marokin
candjîE-n arabe marokin, po sacwants mots, li singulî si fwait a pårti do pluriyal trocrece. Adon, li pluriyal contåve si rfwait sol singulî.
- limon = l' orandje, les orandjes
- limona = ene orandje
- el-limonat el khemjin = les pouriyès orandjes
- al-maaza = li gade
- al-maaz = les gades, e djenerå (les gades, les boks, les gadots)
- al-maazat = ces gades la
e-n amazir
candjîE-n amazir eto, po sacwants mots, li singulî si fwait a pårti do pluriyal trocrece.
- azalim = l' agnon, les agnons
- tazatimt = èn agnon
Sourdants
candjî- L. Mahin, Scoles di rfondou walon di Bive, 7 d' octôbe 2009 & 2 d' måss 2010.
Hårdêyes difoûtrinnes
candjîSourdants
candjî- ↑ L. Mahin, Ene båke so les bwès d' l' Årdene, p. 189.