Moxhon d' toet
| Moxhon d' toet | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 måye | ||||||||||||||||
| Rindjmint sincieus | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
On moxhon d' toet u on pierot u on soverdea (on dit eto: on monet u on gros-betch)[1], c' est est on ptit oujhea magneus d' grinnes foirt kinoxhou dins toplin des payis, ki vike voltî dilé les måjhons.
Sincieus no d' l' indje : Passer domesticus.
Ricnoxhaedje candjî
Discrijhaedje candjî
Li moxhon d' toet est a pô près 10 a 15 cm long. Li longueur di ses aiyes est l' dobe. I peze ene trintinne di grames.
Les måyes ont-st on gris bounet avou do brun so les boirds. Il ont ene noere goidje. Li frumele est pus grise, sins ôte coleur, pår sol goidje
-
frumele
-
deus måyes, al noere face
.jpg)
Xhuflaedje candjî
I xhufele voltî, on xhuflaedje fwait d' ene shûte di « tchîp tchîp ». On dit k' i « tchîptêye ».
Kidujhance candjî
I s' bate voltî avou ses frés por lu awè l' meyeute pårt.
I candje di plaece tot zouplant a ptits côps.
Vicaedje candjî
Nourixhince candjî
Les moxhons d' toet si nourixhèt purade di grinnes, come après l' awousse.
Dilé les måjhons, i rcwerèt eto les restants d' nouriteure leyîs pa les djins (pwin).
I magnèt eto voltî les ptits insekes. mins ossu di totes sôres di viers, di halenes et di ptits cropantès biesses.
I magnèt insi des fruts, del djonne salåde, u del tournêye k' est co bén tinre, et des ôtes botons d' plante.
Mopliyaedje candjî
Li moxhon d' toet bastit s' ni e moes d' måss, purade dins l' trô d' on bastimint (trô d' mani, craeye d' on meur, gotire, evnd.), a pårti di strin, di ploumions et di ptits bokets di stofe.
I lyi pout ariver d' ocuper l' nid d' ene aronde, pa des côps e dislodjant cissee-ciale.
Li frumele pond di 3 a 8 oûs, covés pa les deus parints ene cwénzinne di djoûs å lon. 20 djoûs après leu disclôyaedje, les djonnes polèt sôrti do nid, çou ki dene l' ocåzion ås parints di nicher on deujhinme côp. On moxhon d' toet pout viker djusk' a ene dijhinne d' anêyes.
Veye sociåle candjî
I vikèt e bindes et n' voyaedjèt nén.
I s' aprotchèt voltî des dmorances des djins.
Waerantixhaedje et distrujhaedje candjî
Sorlon les payis et les contrêyes, li moxhon d' toet est soeye-t i waeranti, soeye-t i loukî come on måfjhant, a cåze di ses distrujhaedjes dins les culteures, aprume les dinrêyes d' awousse.
Vicansté candjî
Les populåcions d' moxhons d' toet discrexhnut ene miete totavå l' Urope, a cåze
- des towe-moxhe ki fjhèt crever les crouwås et les insekes k' i magnèt
- les discrouwådants (towe-yebe), fjhèt crever les crouwås k' i magnèt
- les noveas bastimints, la k' gn a pupont d' craeyes ni d' trôs d' mani.
Dins l' lingaedje walon candjî
Tite candjî
Li no do moxhon d' toet a eto siervou po batijhî ene rivuwe e walon, «Li Soverdea».
Spotaedje candjî
Les Moxhons d' toet, c' est eto li spotaedje des djins d' Djamblene (hamtea d' Viyé-so-Lesse).
Dins les belès-letes candjî
- Jules Sabaux, Les ptits pierots, Li Soverdea, l° 351, djanvî 2018.
