Li batreye des cwate vints (roman)

Li batreye des cwate vints, c' est on roman e walon da Lucyin Mahin, parexhou e 2004. Ça a stî l' prumî roman eplaidî e rfondou walon.

coviete do live

ISBN 2-930347-36-8

Racourti

Stefane Evrard est gaztî di s' mestî. I rprind li tchmin do Rwanda e 1994 po ndaler bouter po rén po-z amonter ene radio ki va sayî di racmoide les Houtous et les Toutsis après l' peupe-sipata di 1994.

Po dire li vraiy, nosse soçon, divant d' endaler, sait ddja bén k' il est seropozitif. I ndè va mågré tot, pask' i vout siervi a ene sacwè po les dierinnès anêyes ki lyi dmorèt a viker.

Stefane Evrard est eto on waloneu. Cwand i va dveur rivni el Walonreye, pask' il est trop malåde, i nos scrirè si testamint, et nos dire tot çou k' i s' rafiyive di fé pol walon rviker, et l' Walonreye resse vigreuse assez.

Les troes tinmes do live

• Li peupe-sipata do Rwanda.
• Li sida.
• L' avni del Walonreye et do lingaedje walon.

Plaçaedje dins l' tins et dins li spåce

Li live est daté. Les nos des politikîs rwandès et afrikins k' on ndè djåze dins l' live (Habyarimana, Kagame, Cabila), sont vraiys et les dåtes des etrevéns istorikes sont sovint djusses.

Li spoûle kimince e moes d' nôvimbe 1994, e Rwanda. C' est djusse après li peupe-sipata ki s' a passé inte li moes d' avri et li moes d' djulete. Li mwaisse-persounaedje est lavola, come volontaire po ene S.N.R., po-z enonder ene radio, Radio-Catioucha (Radio-Aronde). C' est on pordjet k' a stî amonté podbon e 1994, dizo ç' no la. Li pordjet a stî metou so pî, come dit dins l' live, po fé l' contråve d' ene ôte radio, Radio Mille Collines, k' aveut-st enondé li spataedje des Toutsis. Li spiker bedje k' a bouté a cisse laide keure la, lomé dins l' live Djôr Rodje-Djoû, a egzisté podbon. I s' loméve Serge Riuggu.

Li deujhinme tchaptrê si passe co todi e Rwanda, e 1997. I raconte les etruvéns ki s' ont passé inte 1994 et 1997, copurade e Congo, mins k' estént aloyîs ås Houtous stepés evoye åvå après l' djenocide. Do costé do sida, c' est l' prumî côp k' on djåze del triterapeye. Al fén do tchaptrê, on djåze di l' apiçaedje da Serge Riuggu, ki c' est l' veur, djoû po djoû. Ça s' a passé li 24 di djulete 1997.

Li troejhinme tchaptrê est daté do 15 di nôvimbe 1999. Nost ero a rivnou el Walonreye. On saye sor lu on novea médiaedje do sida, a pårti di grefes di miyôle (des sayes k' ont stî fwaites podbon di ces anêyes la). Mins li troejhinme tchaptrê toûne purade åtoû del paskeye d' on novea persounaedje, Kaiy Wåtî, ene pitite adoptêye birmande. Eto, sol tins d' kékes passaedjes, on s' ritrouve el Birmaneye, el Taylande, et e Lawosse.

E dierin tchaptrê (el Walonreye, li 28 d' awousse 2000), Stefane Evrard cåze di si ovraedje come waloneu. Il esplike k' il a bouté pol rifondaedje do walon avou ene pitite trope di djins, mins ki leu-z ovraedje n' a nén stî prijhî pås ôtes waloneu. C' est des sawès ki s' ont passé podbon inte 1993 et 2000. Pol Walonreye, on djåze eto di totes ene rîlêye d' eterprijhes k' ont stî rprinjhes pa des etrindjirs di ces trevéns la, mins pacô après li date k' on dit (BBL, les fåzes a tchôd d' Cockerill). Pol Rwanda, on dene des vraiys djudjmints do tribunå penål pol Rwanda, d' Arousha, come li ci da Serge Riuggu (12 ans d' gayole).

Tant k' ås nos di des viyaedjes et veyes del Walonreye, i sont pacô vraiys (Lidje, Djumet, Couyet, Bastogne). Mins des ôts sont-st edvintés: Banessåt, Vå-so-Såme, El Basse Brå, Cwate-Ponts-dlé-Brå. Teyoricmint, i s' trovèt ene sadju so l' Årdene.

Kitaeyaedje do live

Li live a 116 pådjes.

• p. 2: Abondroets, e francès et e walon.
• p. 3. Tite, bilingue.
• pp. 4 & 5: Ôtes ovraedjes e walon do scrijheu.
• p. 7: Dicåçtaedje po Omer Marchal (k' a dné bråmint des idêyes riprinjhes dins l' live) et po l' famile do scrijheu.
• p. 8 & 9: Pitit prezintaedje do rfondou walon.
• p. 11: Adviertance: come cwè:
  • Gn a nou persounaedje ki rshonne a des cis k' ont viké podbon (çou k' est fås).
  • Ki li rwaitaedje so les margayes do Rwanda n' est nén neute. C' est ene des avuzions sol bardôxha. Li scrijheu dmande escuze ås cis k' ont ene ôte idêye ladso.
• p. 12: Adrovaedje. Ki prezinte li spårdaedje do sida, li djenocide di 1994, et l' sourdant mitolodjike di l' ancyinne dominance des Toutsis (boket ratourné do live Afrike, Afrike da Omer Marchal).
• p. 15-81 Coir do roman.
• p. 83: Cloyaedje (çou ki s' passe après l' moirt di l' ero).
• p. 85-109: Motî walon-francès.
• p. 109-110: Djivêye des mots afrikins.
• p. 111-116: Croejhete (e francès).
• p. 118: Tåve di ctaeyaedje do live.
• Coviete di drî: racourti do live e walon, et prezintaedje do scrijheu e francès.

L' esplikêye do tite

Li batreye des cwate vints, c' est ene rapoitroûle do payis d' Djivet, ramexhnêye pa A. Vauchelet. Elle a ddja siervou a basti ene novele da Jean-François Brackman, li "Tiene al Brijhe". Cial, les cwate vints rprezintèt cwate des voyes politikes ki les Rwandès polént prinde, sorlon les poûssances di Bijhe et d' Nonne.

"I n' nos leyront nén e påye. Fårè d' tote foice k' on prinde onk di leus modeles. Et gn a nouk ki nos ahåye. C' est come vos cwate vints. Onk apoite li setchresse, èn ôte li sbijhaedje, li troejhinme plouve et froedeure, et l' cwatrinme les grossès aiwes. Gn a nén onk ki våt mî k' l' ôte."

Les idêyes politikes et filozofikes do scrijheu håynêyes dins l' live.

Sol diswalpaedje di l' Afrike

Li mwaisse idêye, c' est ki les candjmints apoirtés ås societés afrikinnes ås dislaxhaedjes ont tot dbrôlé l' adjinçmint des peupes d' avårla inte di zels, et k' c' est la les cåzes di tos les bardôxhas k' i gn a dispu 1960, et ki n' sont nén presses di s' djoker. Ca les modeles k' on-z a metou al plaece sont pår diferins des ancyins etcherpetaedjes et rapoirts inte les djins. Dins l' live, c' est l' tuzêye da Djervais Boussoumé, li vî tchîf toutsi. I dismonte tchaeke côp les råjhonmints da Stephane Evrard, ki croet ki tot s' pout arindjî

So l' avni del Walonreye.

Dins l' cwatrinme boket, "mi testamint", li scrijheu tape li hate sol vindaedje des eterprijhes del Walonreye a des nén Walons. Et voleur ki l' uzaedje d' on cmon lingaedje ki n' sereut nén l' francès, mins l' walon refoircireut tote li societé walone, economicmint eto.

So l' avni do lingaedje walon.

L' ero vout ki li voye do rfondaedje soeye li seule ki poye schaper l' walon.

"Tchoezi onk des pårlers d' asteure, soeye-t i li ci d' Nameur, u l' ci d' Lidje, di Tchålerwè, ça n' irè djamåy. Les Walons sont bén trop firs, tchaeke racovissî dins si ptite coine, dirî si ptit clotchî, po s' mete tot d' on côp a rconoxhe onk did zels come valant mî k' els ôtes. "

Djudjmints sol live et si rclame dins les gazetes.

Djudjmints di des lijheus.

• Dj' a ataké al lére a 3 eures å matén, et dji n' m' a seu djoker. On-z aprind ene contrumasse di cayets. Mi, dji n' a måy sitî e l' Afrike. Dj' a voyaedjî tot lijhant do walon. Ké plaijhi ! (Pierre Otjacques).
• Li boket " dji rashonne " divins l' tchaptrê " Mi testamint " , c' est ene pîce d' antolodjeye.
• Clapante idêye d' aveur metou ene miete di croejhete al fén do live (Chantal Denis).

Riclame dins les gazetes.

• Li live a stî anoncî dins Walo plus gazete l° 19, pu prezinté dins l' l° d' après. Prezinté eto dins Coutcouloudjoû, Li Rantoele.
• Si rexhowe a stî anoncêye dins Wallonnes.
• Prezinté avou on responda do scrijheu, da Philippe Carrozza, divins "L'Avenir du Luxembourg" do 30 di måss 2004.
• Prezinté dins li ptite gazete La réclame ardennaise.

Saetchaedje et vindince

Li live a stî saetchî a 400 egzimplaires. Li live est vindou pa l' eplaideu, direk dins les livreyes. Li cwårt des egzimplaires est vindou pal voye des gazetes e walon, et les fôres ås lives e walon ki li scrijheu î va. Ça a stî onk des prumîs lives e walon a esse vindou pa on sistinme di paymint éndjolike.

Les ôtes romans scrîts e rfondou walon

Li prumî roman scrît e rfondou walon fourit So l' Anuti da Lorint Hendschel. Gn a on deujhinme roman e rfondou da Lucyin Mahin ki parexhe so les fis e fouyton dispu setimbe 2004, et ki s' lome Vera.

Hårdêyes difoûtrinnes

• Ôte prezintaedje do live (so l' Aberteke)
• Corwaitaedje so "Rabulets"