Lete di beloyance

Ene lete di beloyance, c' est ene lete sicrîte tote seule, mins loyeye å mot di dvant pa ene loyeure (e rfondou walon). Les deus eshonne, c' est ene loyeure di beloyance.

Li mwaisse role d' ene lete di beloyance, c' est di ristoper èn ahiket. Ele serè don todi metowe dirî ene voyale et dvant ene ôte voyale.

Lete di beloyance -z

Eployaedjes corants

Li lete di beloyance -z si trouve å pus sovint après les dvancetes po, a, e, tot (divant pårticipe prezintrece) et å (divant on viebe sustantivé); ou après l' adjondrece «et».

I fåt bén ene eure po-z ariver

Il a deur a-z ataker

Dj' a yeu ça e-z eralant

On nd a onk po rén tot-z atchtant ene tåvlete éndjolike

Å-z ôre les djins, i sereut reclôs a Lantin.

Fé fonde li boure dins ene casrole, et-z i mete doûcetmint l' farene (C. Massaux).

Eployaedjes a pårt

Pa des côps, li lete di beloyance -z si rtrouve dirî des ôtes mots, mins ele pout eto esse rissaetcheye

On n' sårè-z eraler.

I pout-z endaler.

pitit-z a ptit

dins cint-z ans

inte cwate-z ouys

Etroclaedje

Li lete di beloyance -z si pout vni etrocler e-n on vraiy djivion:

• rzè

Va rzè

• ezè

Va t' ezè

• rzî

Va rzî

Dins les cåzaedjes ordinaires, sins respet do metaedje do prono coplemint divant l' aidant viebe, on-z a eto :

zî

on n' pôré nén zî aler;

zè

on n' pout nén zè code

Miercorecmint, ces fråzes la divnét :

on n' î pôré nén aler

on ndè pout nén code

Mins zî s' pout eto rescontrer al tiesse del fråze :

Fé fonde li boure dins ene casrole, et-z i mete doûcetmint l' farene; bén maxhî; zî mete ptit-z a ptit li tieni laecea

Li shuvion on-z pout ossu divni èn etrocla : ons

Ons a fwin

Lete di beloyance -t

Li lete di beloyance -t si voet :

• dirî on viebe å rwaitant dins ene fråze di dimande

Va-t i fé bon ?

• dirî l' prezintoe d' apårtinance s' (divant voyale)

C' est s’-t ome ( = c'est s'-n ome = c'est si ome)

Lete di beloyance -n

On eploye li lete di beloyance -n :

• dirî les prezintoes d' apårtinance singulîs des cåzants ou des atôtchîs, del cogne

tchålerwetresse («no» et «vo»), divant voyale.

no-n ome

vo-n amisse

• dirî les prezintoes d' apårtinance «mi» et «m'», «ti» et «t'», «si» et «s'», divant voyale.

Mi-n ome, c' est on Piete di Bousvå.

Et cwè, m’-n ome !?

Ti-n afwaire e tribunå, ça tchereye ?

I fåt raiwer t’-n åbe si t' vous k' i rprinde.

Ti-n espwer, c' est d' riweri bénrade.

Lete di beloyance -st

On eploye voltî li lete di belogance-st derî on codjowa, todi divant voyale

Va-st al djote

C' est nén mi, dit-st i

I sont-st evoye

Dirî est, metou dvant voyale, on n' eploye nén li lete di beloyance -st,poy ki l' mot a ddja ces deus letes la a s' coron.

Il est evoye si lét /i.lɛ.stɛ.voj/

Lete di beloyance -y

Li lete di beloyance -y- n' a nén stî ritnowe e rfondou.

Ele si rescontere sovint e walon do Mitan ey e l' Årdene nonnrece.

yèsse, yute, yôk

Il est scrît eto dirî : mi, ti, si

mi-y-ome,ti-y-èfant

et minme dirî des mots a pårt :

on p'tit-y-ome

E payis d' Vervî, li prono d' djin sudjet i ni dvént nén il divant voyale. L' ahiket si ristope pa ene lete di beloyance -y- ki s' divreut scrire :

i-y-a stou a messe

Li lete di beloyance «-y-» a stî retroclêye al tiesse di sacwants mots e rfondou :

• a l' atake do mot : Yåle
• å coron do mot : ey k' a dné, a môde di dodobe mot : eyet.

Frecwince de letes di beloyance sorlon l' coine del Walonreye

Li lete di belogance -st est puvite eployeye e walon do Levant.

Li «-z» est eployeye tocosté.

Li «-n» est tipike do Coûtchant walon avou «no» et «vo»; do Coûtchant et del Basse Årdene dirî m' , t' et s'.

Li «-t» dirî on viebe al troejhinme djin si voet totosté. Dirî si et s', do costé d' Nameur

Sicrijhaedje des letes di beloyance

Dins l' sistinme Feller, les letes di beloyance si radjondêt pa deus loyeures å mot di dvant et å mot di drî, çou ki dene pacô des droles di acawmints:

i-n-a-st-in-ome ki ravize on påwion, Simon

E Feller, li «n» et li «gn» di «i n a» et «i gn a» sont loukîs come des letes di beloyance et sont loyîs ås deus mots vijhéns.

Divant l' sistinme Feller, on scrijheut voltî li «z» di beloyance tot seu (metans Edouard Remouchamps dins «Tåtî»). Sacwants scrijheus come Jeau Bosly ont porshuvou cisse dujhance la, minme tot scrijhant e Feller.