Kî çk’ a touwé JFK ? (roman)

Kî çk' a touwé J.F.K. ?, c' est on roman e walon sicrît pa Chantal Denis, ey eplaidî dins l' coleccion Somme Denis e 2006.

(coviete)

C' est l' prumî scrijhaedje avou l' ehåyeye ortografeye namurwesse.

Sol cou-coviete, on vout k' ça soeye li prumî roman policî e walon. Portant, li minme sicrijheuse aveut ddja siné "On byin bråve ome" et Emile Sullon "L' ome ki n' dimandéve rén. Mins dins l' prumî, gn aveut bén on moude, mins pont d' ekipe d' inketeus. Li roman da Sullon, c' esteut on live comike, avou des policîs, mins sins moude.

Cial, n a tot çou k' i fåt. Ene djin ki dihote tré les prumirès pådjes (p. 5). C' est J.F.K..

Nonna, ci n' est l' racourtixha di John Fitzerald Kennedy, mins les prumirès letes di Jacques-Ferdinand Kinård, li boss des Contribucions a Nameur, l' I.S.I., sapinse k' on n' dit. On chôgnåd, k' aveut tos les dfåts, eyet, shuvanmint, k' esteut veyou evi di tos ses dzotrins.

Li commissaire metou po inketer : Toenne Fougnant, k' on lyi a dné èn aidant, ki vént djusse di moussî foû del sicole di police : Flupe Nareus.

Nén åjhey di discramyî l' lonxhea : gn a bén 15 djins ki boutnut dins l' minme siervice. D' acoird, end aveut shijh ki n' estént nén la li djoû do moude, des controleus k' estént amon les "pratikes". Mins ça n' vout nén dire tcherete : l' ome a stî epwezné a l' årsinik, on pwezon k' on pout dner pa ptitès dôzes.

Pol lijheu(se) s' î rtrover dins les ki-pôrént-esse moudreus, Nareu a fwait, so s' copiutrece, on discrijhaedje do personel des Taeyes di Nameur, avou po tchaeke djin, al varade, les pondants et les djondants (p. 20-24).

Pont di grandès tecnikes, a môde des policîs amerikins. Djusse des rescontraedjes avou les suspets. K' il î fåt co radjouter l' feme Kinård, ki n' s' etindeut waire avou si crantchou d' ome dispu bele ådje.

Po dire li veur, l' inkete ni va nén rade... come di djusse po des policîs d' Nameur. Li prumî vraiy indice n' aparexhe k' al pådje 66 (end a 113). Et al fén des féns, ci n' est nén vormint les inketeus ki trouvnut l' corin, ... al pådje 112. Dj' ô bén kel suspinse deure disk' ås dierinnès royes. Il est etertinou pa sacwants côps d' teyåte, foiravant sol difén do live (p. 87, 103, 107).

On clapant live, si on radjoute ene miete di sintimints des persounaedjes, des tuzaedjes so les djoûs d' ouy, et on motlî foirt ricwerou.

Il a stî saetchî a fok 100 egzimplaires, mins motoit k' n årè ene deujhinme edicion.

Plaçaedje dins li spåce et dins l' tins

C' est bén clairmint dit : J.F.K. a la ses hozetes leyî li djudi 27 d' octôbe 2005. Vos ploz waitî les årmonaks : c' esteut bén on djudi). Et li spoûle si passe a Nameur, Walonreye. L' inkete est foû li prumire samwinne do moes d' djanvî 2006. So les gazetes do trevén del novelan, on-z a djåzé do radmarêye di Taylande èn an dvant e 2005 (p. 83).

Rireyes et baltreyes

• Djeus d' mots

Cwand ses tchîfs ont veyou k' Fougnant èn pôreut vudî tot seu foû d' ene pareye djote, i lyi ont dné ene sakî pol copler. Nareus, on djonne adjint d' après Bovegne. Fougnant inméve ostant travayî tot seu. Ou adon, i faleut ene sakî a si idêye. Fåte d' awè mia, il a bén dvou responde : "K' i vegne !" (p. 14; xhinaedje do spot "S' il est d' Bovegne, k' i vegne; s' il est d' Dinant, nos l' ritchesrans").

• nos d' famile : c' est purade des såvadjes nos ki des nos d' famile : Fougnant, Nareus, Matile Couperou, Nanesse Tchenu, Mardjo Gayet, Mayane Custwèt, Margo Lansene.

Corwaitaedje tecnike

Stîle : tranzicions

So on ptit bleuw nouwaedje, k' il est, Nareus ! // Li comissaire Fougnant, c' est dins ene grosse noere sipesse nûlêye, lu k' i s' cotape.

li walon

Gn a todi ene banslêye di zûnants spots et ratourneures.

On trouve les prumirès dnêyes pratikes so l' pordjet d' ehåyeye ortografeye namurwesse.

• Motlî ki prind des mots did pus lon :
  • Tchålerwè : vudî, I s' è caye.
  • Lidje : copleu, planket, måvler, radjoû.
• Croejhete
  • codjowaedje di l' Årdene : d(i)ner estô di "doner"
  • Rissaetchaedje do prono sudjet "i". Mins il est replaecî, droldimint, pa ene faflote, çou ki dene on shuvion nén trop catolike di deus faflotes ki s' shuvnut (loukîz p. 29, roye 16, p. 30, r. 10, p. 48, r. 17, p. 104, r. 7).

noûmots

• riwalnijhîs calcaedjes : lîbrîye (livreye), estô do setch calcaedje "librêrîye.
• rapexhaedje di vîs mots : taeyes po contribucion, sitindou a l' Institucion.

On drole di mestî ki d' travayî dins les taeyes. (p. 19).

• sitindaedje di sins : sitaminet estô di snak;
• calcaedjes di l' inglès : djob (p. 23)
• calcaedje di l' almand : arbeter (p. 26)

Idêyes del sicrijheuse muchieyes dins l' live

Li scrijheuse n' avize nén vey voltî les novelès dujhances et manires di djåzer ki vnèt d' Amerike. Come po l' esté Sint-Mårtén : pocwè l' lomer "esté indyin" ? Et les grigne-dints, ça n' valeut i nén mî k' l' alowene. Ça n' vént nén d' Amerike, mins c' est Piron parey : pocwè aveur disbatijhî li balwer Ad Aquam et li rlomer "Boulvård Baron Huart".

Kéne idêye d' aler dner des nos d' djins, des politikîs å pus sovint, a des pavêyes ? (p. 35).

Fin corwaitaedje sociolodjike :

Nareus, l' imådje des djins d' asteure : pinser a lu po cmincî, s' amuzer, viker. Fougnant : l' imådje des djins so vî tins. Fé atincion ås ôtes, li dvwer po cmincî, l' amuzmint après. Bouter, travayî, arbeter, bezognî. C' est bén seur li Flupe k' a råjhon. Et prouve k' il est dins l' bon, c' est çou k' I voet avou l' Fougnant. Èn ome todi tinkyî, ki doet tofer prinde des droukes po ci et po ça. I n' vike ki po si ovraedje, mins ci n' est nén todi lu kel fwait rire. N' awè dins s' boke kel divwer des djins. Nareus, lu, c' est d' ses droets k' on lyi a cåzé. D' acoird, Fougnant, c' est s' tchîf. Mins åwe ! Si ça n' va nén tot droet, il irè å sindicat, da. (p. 26).

Rimimbrance ås scrijheus et ås scrijhaedjes walons

Li ptit monde des scrijheus e walon est eto bén prezint dins l' live.

Fougnant sait k' c' est semdi å lére del coirnêye "Shijhes et Paskeyes" del gazete "Vers l'Avenir" (p. 71).

Chantal rind omaedje eto a Bob Dechamps (p.73 ådzeû) tot djåzant do sketch "Djôzef a messe".

Ossu a Arthur Masson (p. 96 ådzo) tot rmimbrant si "lete do novelan".

Ele djåze, avou, ene sawice, des spots da l' abé Henin.

Et dins l' djivêye des romans policîs k' Estele (ene mwaisse suspeke) a so si axhlete (p. 91), gn a "on byin bråve ome" da... Chantal Denis.

Corwaitaedjes des gaztîs

On live ki s' lét avou mo do plaijhi; on vraiy policî, mins a môde di Nameur, minme si on-z î rtrouve pacô li minme airance "deus pîs so tere" ki dins Simenon. On dmeure todi l' boke å lådje po saveur çou ki s' va passer, pår ki l' comissaire moenne si inkete bén pepermint, pitchote a midjote come on vî ome sûti. Li live est bén adjinçné, avou des persounaedjes foirt bén stampés... ey ene tinrûle istwere d' amour ki nos vént co rinde ene piceye di plaijhi d' rawete.