Dobe rifondowe

Ene dobe rifondowe, c' est, dins les tecnikes di rfondaedje do walon, on mot k' on a ritnou deus rfondaedjes, diferins assez, mins ki c' est mågré tot l' minme tcherpinte.

Estratedjeye des dobès rfondowes

Les dobès rfondowes sont ahivêyes po "fé plaijhi" a sacwants coines do payis, k' ont, po des mots foirt corants, des prononçaedjes diferins del prumire rifondowe, et eto nén rshonnants å spotchant lingaedje. On saye k' i gn åye li pus waire possibe di dobès rfondowes, ca c' est contråve ås såmes do rfondaedje.

Des dobès rfondowes el croejhete

• Dobe prono pårtixhrê: è; endè.
• etroclêyès dvancetes: azès; åzès; a les. pås, pa les.

Des dobès rfondowes ezès codjowaedjes

• Les rwaitants di l' indicatif prezintrece (cawetes -nut & -èt) et do suddjonctif prezintrece.
• Les dobes pårticipes erireces.
• sacwants codjowaedjes coinreces tipikes do viebe "esse": il ere, il ît (il esteut); il erént (il estént).

Des dobès rfondowes el morfolodjeye (aboctaedje des mots)

Bodjes

• djårner les deus mots ont tchaeke ene mitan del Walonreye, djermer so Lidje et l' Årdene, k' a des parints tipikes (djermale, djermêye); djårner so Nameur et Tchålerwè, pus tipike.
• balance / balancî / bloncî

Dobe cogne del minme betchete

• Li ristitcheye voyale et l' advancêye voyale.
  • Li betchete s(i)- / (e)s-
  • Ôtes mots ki cmincèt pa S + Cossoune.
  • Li betchete r(i)- / (e)r-
  • Les årtikes et prezintoes.
    • Li betchete ki- / c(o)-

cawetes et betchetes

• Li femrin di nos d' fijheuse et d' mestî
  • Li no d' fijheuse: femrin del cawete -eu: cawete -euse u cawete -resse.
  • Sacwants femrins del cawete -î: cawetes -resse u cawete -ire: (gaztire / gaztresse; ovrire / overresse).
• Dobe cawete di viebe -ter / -oter: betchter / betchoter; tchicter / tchicoter
• Dobe cawete di viebe -ner / -iner

Des dobès rfondowes e motlî

Mots å mierpî

• åy, way: deus sinonimes di oyi, foirt corants, onk d' Årdene (dizo disfondowe ây), l' ôte do Coûtchant walon.
• bwès, bos: bos å Coûtchant walon, foirt corant. A dné des parints boskiyon, bokion k' ont wangnî so l' Basse-Årdene.
• cloke et clotche (et leus parints) : «clotche» est erîlêye avou si TCH walon. Li spårdaedje est mitan mitan (Mape ALW 1 20). Li parint «clotchî» est l’ pus lådje oyou. Mins c’ est «cloke» dins les troes grandes veyes del Walonreye : Tchålerwè, Nameur et Lidje.
• djaeye et gaeye : "gaeye" est pus près del cogne di l' etimolodjeye (nux gallica), et c' est l' disfondowe di tot l' payis d' Nameur et d' Tchålerwè. Et co ça dpus : elle a dné on parint pår walon : gayete.
• mî, mia: les deus mots ont tchaeke ene mitan del Walonreye, mî so Lidje et l' Årdene, mia so Nameur et ene miete so Tchålerwè.
• ouy, iy, iy dizo disfondowe î so Tchålerwè, foirt tipike, ki pout rprezinter eto li disfondowe di Måmdi û. Sol restant del Walonreye, on-z a ouy.
• paile & payele : payele å Coûtchant walon.
• pu et pwis : "pwis" a dné adonpwis.
• pwin, pan: pan est foirt corant a Lidje.
• u, ou: ou est l' pus lådje oyowe; u est pus court, et diferin do francès.
• shure & shuve shure pus près di sûre (Lidje), sîre (Basse Årdene), chûre (Nameur); shuve pus près di chûve (Tchålerwè), swève (Hôte Årdene).

Diftongaedjes

Li diftongaedje est tipike do walon, mins les nén diftonguêyès cognes sont sovint les pus lådje oyowes.

• pû & piou
• beyôle & bôle
• maweur & meur

Sinonimeye di mot foirt corant avou deus diferinnès cawetes u betchetes

• solea, s(o)lo: s(o)lo est ene fôme di Lidje, Hôte-Årdene et Tchestrolet, dedja diferinne e 1300 et des (ci n' est nén l' minme cawete). Atuzlêymint, "solo" riprezinte eto li fôme des aschates walon-picård solèy, mins kî çki va tuzer a ça ?
• "amon" et "emon".

minme mot arivé e walon pa deus voyes diferinnes

• måleur & målaweure (målureuzmint / målawureuzmint) : s' i gn a d' l' adire inte les deus mwaisse mots, les deus adviebes sont des vraiyès dobès rfondowes.

Les mots avou stitchaedje d' ene halcrosse voyale (U et I)

• Dobes adviebes avou on halcrosse U calké d' on E francès: ôtmint / ôtrumint; simpmint / simplumint; oniesté / oniestruté; oniesmint / oniestrumint.
• Dobes adviebes avou l' cawete -dimint: crånmint / cråndimint; abeymint / abeydimint; drolmint / droldimint; normålmint / normåldimint.
• Mots avou on rwalonijhaedje avanciveus (on wåde eto on rfondaedje pus classike): mieçnaire / mierçunaire; colneye / coloneye, Nosse-Dame / Notru-dame.

Dobès rfondowes ortografikes

Cawete -ård / coron år

• castård / castår
• sôdård / sôdår

Cawete -åd / coron -å

Cwand l' cawete "åd" est dandjreus etimolodjike, mins k' ele n' a måy sitî scrîte dins les motîs

• niyåd / niyå
• vexhåd / vexhå

Mots d' aplacaedje

• padecô / pa des côps

Totès sôres

• leddimwin, londmwin
• dobes rifondowes di cåze d' on rbetchfessaedje :
  • kerner / crener

Dobes rifondowes abandnêyes

C' est des dobes ridondowes k' ont-st aparexhou å cmince di rfondaedje (1993-2003) mins k' ont stî abandnêyes après.

• dobe codjowaedje di viebes (2inme u 3inme sôre u 5inme sôre / 4inme sôre).
  • Rifondous avou on codjowaedje del 2inme, 3inme sôre u cénkinme sôre: djéryî, avancî, minti.
  • Rifondous avou on codjowaedje del 4inme sôre: s' agranci, sofri, ofri, mwaistri, sôrti.