Doû (pol moirt)

Discramiaedje des pådjes "doû" & "Doû" (viyaedje).

Li doû, c' est l' termene k' on mostere, dins ses mousmints et dins ses cdujhances, k' on-z est dins l' penin paski onk di ses parints est moirt.

Dimey doû (vwele rimetou en erî) d' ene djonne feye di Walonreye, k' est e voyaedje, e 1942, li 2inme anêye do doû po s' mame)

Po des linwincieusès racsegnes sol mot "doû", alez s' vey e splitchant motî.

Viyès dujhances do poirtaedje do doû el Walonreye

Sôres di doû

• grand doû : po s' pere eyet s' mame : les omes moussîs tot noers, les femes avou l' grand noer vwele padvant shijh samwinnes å long, pu rtaper l' vwele en erî pol restant d' l' anêye.
• dimey doû : deujhinme anêye do doû d' ses parints, ki cmincive li djoû del messe d' anêye. Les femes rissaetchént l' vwele, mins ele divént co dmorer noer mousseyes po èn an. Les omes metént l' ranse (noer bressård) å bresse.
• pitit doû : po les grands-parints, les mononkes et les matantes.

Sourdant : Motî d' Bastogne a "doû".

Mousmints des femes

E cminçmint do 20inme sieke, les femes poirtént l' grand doû avou on chale a ût coines.

Inte les deus gueres, femes metént on vwele a leu tchapea, ki catchive li vizaedje, efûlé pa des ptitès spingues avou on noer dibout. On l' wårdéve èn an. Tchaeke feme aveut s' vwele, k' ele pleut dner a s' båshele, tot lyi dmandant del poirter a s' moirt. E 1900, c' esteut des gros spès vweles. C' esteut l' modisse kel remantchive après l' tchapea.

Après, on-z a yeu les djôrdjetes, bråmint pus fenes, k' on voeyeut houte.

Li deujhinme anêye, on wårdéve co l' vwele, mins on l' rimeteut pa padrî.

Mousmints des omes

Come po les femes, c' esteut des noers mousmints.

Po-z aler a l' etermint, on meteut ene ranse après s' tchapea u åtoû do hintche bresse. C' esteut ene noere pîce, atchtêye tote fwaite, k' on meteut après l' mantche do costume. On ndè côpéve on ptit boket eyet l' mete après l' portrait pindou å meur d' ene rinne, d' on rwè k' esteut moirt.

Veyanmint k' les djins n' estént nén trop ritches, i tindént leus mousmints e noer. Mins l' ci (u l' cene) ki souwéve foirt, li tinteure schoyeut, et on voeyeut des ronds padzo les bresses.

On poirtéve eto les solés å coibjhî ki les tindeut noers. On n' åreut nén vnou a èn etermint avou des rodjes solés.

Kidujhances

Toltins do doû, on n' pleut nén mete li teyessef, ni on fonografe. On n' pleut nén ndaler å bal. Si onk aléve danser divant l' fén do doû, on djheut, « Waite ! Leu pere est a schipe rafroedi, et i rvont ddja al dicåce ».

On n' si maryive nén tins do doû d' onk di ses près-parints.

Candjmints des dujhances do poirtaedje do doû

Li rodje ni dût nén a ene djin d' doû. Les etrindjirs d' ôtès tuzances et kécfeye des djonnes Walons k' i gn a, nel savèt motoit nén.

Disk' e 1960, dins les ptits viyaedjes, todi, li doû, avou tos noers mousmints, esteut foirt respecté.

Après, on-z a bén vlou des gris, bleus foncés, u des bruns mousmints. Mins måy li rodje, ki «creye vindjince», minme å djoû d' ouy (2004).

Les vweles ont disparexhou, pu les tchapeas des femes, foirdivant eviè les anêyes 1980.

Poirtaedje do doû foû del Walonreye

E djenerå

Li noer est l' coleur do doû dins tote li crustinnisté.

Dins les payis di rlidjon muzulmande, gn a k' el (les) femes d' èn ome k' est moirt ki poite li doû. Ele va esse tote blanke mousseye. Ele ni s' gåyotrè nén, ni avou des ôrreyes, ni avou des makiyaedjes. Ele poite sifwaitmint l' doû troes gros moes (e Marok).

E l' Edjipe, les Copes, des crustins, poirtèt l' doû e noer. Eto, sacwantès femes muzulmandes del hôte.

Doû et rmariaedje après l' doû å Marok

Po les condoleyances, loukîz cial

Li feme pot poirter li doû di si ome tot s' moussant d' blanc, et dmorer el måjhone. Gn a pont d' obligåcion sociåle a çoula. C' est come ene boune accion kel vefe ki vout fwait libmint. Ele si pout rmaryî après troes moes. Gn a rén avou çoula; c' est minme bén veyou sociålmint.

Po èn ome ki piede si feme, c' est normå dins les dujhances sociåles di cweri a s' rimaryî li pus rade possibe. On dit a môde di spot k' i tchoezixh si novele feme emey les "condoleyinçresses" (les cenes ki vnèt prezinter leus condoleyinces). Po dire li veur, les deus familes l' ecoraedjèt a s' rimaryî, aprume s' i gn a co des efants a-z aclever, tot s' rafiyant kel novele feme s' end ocupe come leu mame. C' est po çoula k' on mareye voltî l' vef avou s' bele-sour, k' on supôze k' aclevrè voltî ses neveus et neveuses.

Corwaitaedje sicolodjike do doû

Ene djin k' est d' doû, copurade s' el moirt n' est ratindowe, va aveur troes laids moumints a passer :

• li termene di noyaedje : li djin est sbarêye et rfuzer d' croere k' el moirt a bén morou.
• li termene di dloujhance : li djin est pår disbåtcheye. Ele rifwait les minmès reyaccion ki, estant efant, elle si sinteut abandnêye, cwand s' mame endaléve. C' est ene termene la k' on plore bråmint.
• li termene d' acceptance : li ci (cene) k' est d' doû fwait bon cour so målès djambes, et rataker a viker normåldimint, tot sepant bén kel moirt ni rvénrè pus.

Ces termenes la polnut esse assez diferinnes emey les peupes, et d' ene tuzance a l' ôte.

Li reyaccion pout esse eto foirt diferinne, d' ene djin a l' ôte. Sacwantès djins divnut prinde des calmants.