Candjmint d' voyale

On candjmint d' voyale c' est cwand dins les codjowas d' on viebe, li voyale k' est å dvant-dierin pî; dins ene drovowe sillabe, candje cwand elle si rtrouve å coron, u dins ene cloyowe sillabe. Egzimpe, dins l' codjowaedje di "copiner"

Infinitif : copiner; prezint singulî : dji copene; futeur : dji copinrè.

Dins l' aparintaedje, li candjmint si fwait djusse årvier.

ene sipene; ene sipinete.

Les candjmints d' voyale sont bråmint pus corants e payis d' Lidje k' ôte pårt. E Coûtchant walon, end a foirt waire. E rfondou, on-z a fwait ene foice po rastrinde li nombe di candjmint d' voyales, et, sovint, n' apliker l' discandje k' å dierin pî, et nén dins les cloyowès sillabes divintrinnes.

Situdias so les candjmints d' voyale

Les candjmint d' voyale n' ont waire sitî studyî pås linwincieus. On ndè djåze ene miete dins les lives di croejhete, sicrîts e francès, dizo l' no d' alternance vocalique.

Insi, J. Lempereur & J. Morayns (1976) rilevnut 15 cas di candjmint d' voyale, k' il arindjnut e 6 trokes, d' après li voyale di l' infinitif : (2 cas po "A", 3 cas po "È", troes cas po "I", troes cas po "O", troes cas po "OU", on cas po "U" (p. 149-150).

Sacwants candjmints d' voyales dedja bén aprestés e rfondou

"I" divintrin divént "È" å coron, u årvierdimint

• copiner, dji copinéve, i copinrè, ene copinreye <> i copene, ele sont-st al copene.
• li Spinete, dji va spiner les åbes; dji spinéve, dji spinrè <> ene blanke sipene, di l' årdispene, i fåt ki dj' sipene.
• ça va spiyî; i priyive ses soçons; ça spiyrè; dji vos priyrè <> i speye li manaedje, i preye ses soçons.

"IN" "INNE", "INME" å coron divnèt "E", "EN-" et "-EM-" divintrinnmint

• INNE
  • tchinne <> tchenea
  • rin <> rener
  • plin, plinne <> pleneure
• sistinme <> sistematike
• marinde, tcherpinte, tourmint <> mareder, tcherpetî, tourmeter

"U" divintrin divént "EU" å coron, u årvierdimint

• durer, rischurer; ça duréve, i durnut; ça durrè; lon-durance <> ça deure, i rscheure
• naturel, coûturele, racosturer, culturel <> nateure, coûteure, costeure, culteure.
• durea, duristé, puriveus, purete, purté; assuré, assurance; surté, il assurnut; dj' assurreu. <> deur, deurté, peur, seur; dji vs asseure.

"OU" divintrin divént "O" å coron, u årvierdimint

• louwer, djouwer; dji louwéve; dji djouwéve; dji louwrè, dji djouwrè <>dji lowe, dji djowe; li mwaisse del djowe.
• touwer, souwer; dji touwéve, dji souwéve; dji touwrè, dji souwrè <> dji towe, dji sowe
• sansouwer <> sansowe.
• ploumer, toumer, foumer; dji plouméve, dji touméve; dji loumrè, dji toumrè <> dji plome, ene plome, dji tome, dji fome.

"O" divintrin divént "OÛ" å coron, u årvierdimint

• i ploveut i boléve; ND del plovinete, on caboloe <> i va ploure, c' est po boure (OÛ); i ploût, i boût; i plourè, i bourè (OÛ)
• forire <> foû
• mori, cori, i moreut, i coreut; il a l' mora <> i mourt, i court; i mourrè, i courrè; totès courreyes.

Li dvintrin ÈY provént d' on AI å coron (et divant R)

• dji breyive, nos les leyans fé, d' astcheyance <> dji brai, i lait fé, ça astchait cobén, i n' fåreut nén ki dj' tchaiye å rvier; dji brairè, to lairès fé, i tchaireut moirt.

"O" divintrin divént "EU" å coron

• plorer, dimorer;i dmoréve, ele ploréve; i plorrè, i dmorrè <> i pleure, i dmeure; ene bele dimeure.

L' "I" divintrin provént d' on cåzu-betchfessî É (å coron)

L' "I" divintrin provént d' on cåzu-betchfessî É (å coron).

• dji lijheu, lijheus; ene lireye <> dji lét; ki dj' léjhe.
• cerijhî <> ceréjhe.
• lîter les biesses; on lîtrê <> fé s' lét.

Betchfessî å

• Li betchfessî å, metou dins l' dierin pî, si rcandje sovint a A cwand i s' ritrouve ådvins do mot.
  • schåle => schalete, schali
  • bråye => brayete
  • clå => clawer, clawtî
  • blåwe => asblawi, blawete.
  • tchivå => tchivalî.
• Wårdaedje do "Å".
  • schåle => schåler, schålance.
  • må, måle => måleur, målureus, målåjhey.

Betchfessî ô

Passaedje a O

• môde => modiene
• schô => schonêye, schorsoe, caschonêye
• fô => foleye
• tchôd => tcholeur
• rôze => rozlant
• spôrt => sportif
• fôrt => forturesse
• atôme => atomike

Wårdaedje do ô

• schô => schôtlêye
• «côp» = côper
• «tchôd» => tchôdire
• fôme => infôrmatike

Passaedje a A

• trô => trawer.

Cas a pårt

cogne femrinne pluriyale metowe padvant des addjectifs a on pî

I n' candjnut nén d' voyale :

• deur = des deurès eures; seur = des seurès plouves
• fén = des fenès lepes

rastrindous årtikes

I candjnut d' voyale divant on mot ki cmince pa ene voyale

• do boure <> di l' årdjint
• på bwès <> pa l' ôte pazea

mots d' aplacaedje

Candjmint pacô :

• bén <> binamé, binåjhe

Candjmint d' voyale ezès walons coinreces

Payis d' Nameur

On aplike sovint on candjmint d’ voyale ås pronos sudjets divant on prono coplemint ki cmince pa « l ».

On l’ pout sovint radapter e rfondou: Namurwès : djè l’zî respond = rifondou : dj’ elzî respond.

Mins nén todi: Namurwès : djè lî di = rifondou : dji lyi di.

Candjmint d' voyale dins des ôtes lingaedjes

Les candjmints d' voyales si rescontrèt dins bråmint des lingaedjes, cpopurade dins les disrîlés codjowaedjes.

• espagnol : morir (mori) <> la muerte (li moirt).
• rifondou flamind geven, gegeven (diner, diné) <> hij gaf (i dna).
• inglès to write, a writer (sicrire, on scrijheu) <> I have written (dj' a scrît).
• arabe marokin ftour (didjuner) <> fterti ? (ass didjuné).