Cåzu-betchfessî
On cåzu-betchfessî, c' est ene lete ki rote come on betchfessî scrijha, sins nd aveur li no.
Ça pout esse eto on foninme ki s'mostere tofer dizo l' minme discandje di lets et k' åreut polou divni on vraiy betchfessî, mins k' a stî rfondou å cas pa cas.
Cåzu-betchfessî é
candjîEgzimpes
candjîé riprezinte ene discandje é <=> i / î dins sacwants mots come :
- ceréjhe (cèrîje, cèlîhe)
- cérudjin (chirudjin)
- déme (dîme)
- lére, dji lé (lîre, dji lî)
- lét (lit).
- létaneye (litanîye, lîtanèye)
- pé (pî, pus laid)
- pés (pis d' vatche)
- préjhî (prîjî, prîzer)
- séye (sîye, sîle)
- sézaneye (sézanèye, sizanîye)
Li lete shonne todi esse, udon dins l' dierin pî (ey adon ridivni «i» dins l' parintaedje), udon dins l' prumî pî (préjhî, cérudjin, sézaneye), ey adon, esse nén candjåve.
Discandje di voyale å mitan do mot
candjîCome des ôtès voyales, li cåzu-betchfessî "é" va esse ricandjî på son î cwand i s' va rtrover å mitan des mots.
- lijhaedje, lijheu, lireye; foû-rîle : léjhou.
- lîter, lîtrê
- cerijhî
Alére
candjî- L. Remacle, La différenciation dialectale en Belgique Romane avant 1600, p. 64-67.
Cåzu-betchfessî LH
candjîLi dobe lete LH aparexhe dins les vîs scrijhas, diviè 1250 (Paalhe/Pailhe, Boëlhe), po rinde on ridaedje L <=> Y.
Il åreut polou divni on betchfessî "LH" dins toele, tchandele, iye, aiye, cavale.
I n' a nén stî ritnou paski ci scrijha la n' egzistêye nén dins des lingaedjes corants po les djonnes Walons, et k' il a stî atåvlé foirt tård (2000) dins li rfondaedje do walon.
Il a stî rprins dins l' sistinme ortografike Djôr.
Lete W come cåzu-betchfessî
candjîDins des mots come waxhea, påwion, evnd, li W si pout prononcî W u V.
Li lete H come cåzu-betchfessî
candjîCwand ele ristope on hiket, li H pout esse riwaitî come on cåzu betchfessî, pask' i s' pout prononcî H u Y (et kécfeye W) : ahessî, ahiver, tahon.
Dins l' minme uzaedje, c' est padecô Y k' est ritnou : crayea, ecrayî.
Alére
candjî- L. Remacle, Les variations de l'H secondaire ene Ardenne liégeoise, p. 100-101.