Guillaume Apollinaire
Guillaume Apollinaire, c' est l' no d' pene d' on scrijheu e francès ki s' loméve podbon Wilhelm Albert Vladimir Apollinaris de Kostrowitzky (u Kostrowicki). Il a skepyî a Rome li 26 d' awousse 1880, et a morou a Paris li 9 di nôvimbe 1918. Il a scrît des studias sol pinteure cubisse (les Peintres cubistes, 1913), et sol powezeye (l'Esprit nouveau et les poètes, 1917). Eto ene pîce di teyåte po rire, mins nåcionalisse (les Mamelles de Tirésias, 1917). Mins il est aprume conoxhou come powete (Alcools, 1913; Calligrammes, 1918). Dedja a 19 ans, il aveut cmincî pa scrire des acrostitches a ene pitite djonnete di Ståvleu. Et mete bråmint des cåzaedjes e walon dins ene novele : Que-vlo-ve?.
Si djonnesse eyet si voyaedje a Ståvleu e 1899 candjî
Si mere, Angelica Kostrowicki, ene barone polonesse, eyet s' pere, on bordjoes swisse-itålyin, s' ont cnoxhou a Rome. Mins leu manaedje n' ala k' so ene fesse, et li mame - ene mo bele feme, sapinse k' on n' dit - håbitéve purade les djins del "hôte" al Coisse d' Azur ey a Paris. C' est la ki nosse Wiyåme fwait ses scoles.
Si mame vént cobén ås bagns di Spå, et po-z î djouwer å cazino. Por leye esse trankile, elle evoye, e 1899, ses deus fis respirer li boune air di l' Årdene a Ståvleu. C' est la k' el Wiyåme î resconterrè si prumî amour, Maria Dubois. So les cwate moes ki li ci ki s' aléve lomer Guillaume Apollinaire dimana-st e Ståvleu, il aprinda do walon assez po scrire èn acrostitche avou l' accint di Ståvleu. On pout dire ki c' est li seul grand scrijheu nén Walon a aveur sicrît e walon.
El France candjî
A vint ans, i vike a Paris, eyet frecanter les årtisses di Montparnasse.
E 1911 i rdjond li groupe di Puteaux, on mouvmint del pinteure cubisse. Eyet li 7 di setimbe del minme anêye, il est aresté eyet ametou d' aveur sicroté li tåvlea del Mona Lisa, mins i fourit distcherdjî pus tård.
I s' bata tins del prumire guere daegnrece eyet esse coixhî e 1916.
I mora del gripe espagnole e 1918, ey esse eteré å çmintire do Pere Lachaise a Paris.
Apollinaire eyet l' walon candjî
Les sovnances di Ståvleu, di l' Ambleve, et del Fagne aparexhèt eto dins des ôtes sicrijhaedjes da Wiyåme Apollinaire. Insi, dins Le poète assassiné, les nos d' persounaedjes sont walons (Viersélin Tigobote). Les cåzaedjes si fjhèt kécfeye e walon:
- Vs estoz ene bele båshele, vs estoz ene bele crapåde di nodidju, vs estoz bele come li fôre a Lidje (e walon dins l' tecse).
Dins Que vlov, ene novele, li mwaisse persounaedje si lome a pårti d' ene fråze walone, ki l' ome dijheut tofer Cwè vloz vs ? (so plaece: ku vloz vs ?), et esse sipoté Li bea valet (e walon dins l' tecse).
Les ôtes djåzaedjes î sont e francès avou toplin des walonisses:
- Je vais aler chlof avec la Chanchesse. (Dji va aler chlof avou l' Tchantchesse).
- Vous n'avez jamais djauzé avec une femme, paraît. (Vos n' avoz måy djåzé avou ene feme, paret).
- Le babaud vous étanglera comme la rampioûle étrangle l'arbre. (Li båbô vos stronnrè come li rampioûle sitronne l' åbe.
Tos les rapoirts inte Apollinaire eyet l' walon et l' Walonreye fourît corwaitîs pa François Duysinx. E 1999, po les cint-z ans di l' anêye k' Apollinaire aveut vnou dmorer a Ståvleu, i vuda ene plake lazer odio avou ses trovas, Apollinaire chante Stavelot.
L' acrostitche sicrît pår e walon candjî
Mwaisse-modêye candjî
- Mi crapaute, ji v's'ainme et vos l'sèpez, Marèïe.
- Al' rôse, fleur d' osté, v's'estez, mi fleûr, parèïe.
- Rabrassez-mi ! D'nez-mi, Marèïe on betch d'Amour,
- E Wallon, m'binamèïe, è wallon, ji v's'è prèïe !
- I fat todis m' warder divins vosse p'tit cour ;
- Elle est trisse li vèïe, i fat qu'noste Amour mourt.
Corwaitaedje tecnike candjî
L' ôrtografeye candjî
Apollinaire sicrît come les rvowes e walon k' il a dzo les ouys: Li Clabot, Li ptit Lidjwès.
Li pîtaedje candjî
On s' a dmandé lontins kimint k' on grand fjheu d' arimés come n' aveut seu respecter li doze-pîtaedje. Si on l' rimete e walon "normå", les vers ni sont nén tertos bons:
- Mi crapåde, dji vs inme et vos l' sepez Mareye (11 pîs)
- Al rôze, fleur d' esté, vs estez, mi fleur, pareye (11 pîs)
- Rabressez mi ! Dnez mi, Mareye, on betch d' amour (12 pîs)
- E walon m' binamêye, e walon, dji vs e preye. (12 pîs)
- I fåt todi m' wårder divins vosse ptit cour. (12 pîs)
- Elle est trisse li veye, i fåt k' nost amour mourt. (11 pîs)
L' esplikêye est ki, a môde francesse, Apollinaire conte eto des pîs des halcrosses E, come c' esteut motoit l' alaedje amon les cpôtieus d' penes di ç' tins la.
- Mi crapåde, dji vs inme et vos l' sepez Mareye (12 pîs)
- Al rôze, fleur d' esté, vs estez, mi fleur, pareye (11 pîs)
(…)
- Elle est trisse li veye, i fåt k' nost amour moure. (11 pîs)
Li croejhete candjî
- Prono divant l' aidant viebe.
Divant les soces di belès letes d' adon, on n' si rindeut nén bén conte, tot scrijhant, kel croejhete walone esteut ene miete diferinne del francesse.
- I fåt todi m' wårder divins vosse ptit cour.
divreut esse:
- I m' fåt todi wårder divins vosse ptit cour.
- Suddjonctif.
Li viebe "mori", dins
- i fåt k' nost amour mourt.
doet esse suddjonctif :
- i fåt k' nost amour moure.
Ehåyêye modêye candjî
- Mi crapåde, dji vos inme et vos l' sepez Mareye.
- Al rôze, fleur di l' esté, vos estoz, m' fleur, pareye.
- Rabressez m' ! Dinez mu, Mareye, on betch d' amour;
- E walon m' binamêye, e walon, dji vs e preye.
- I m' fåt todi wårder divins vosse pitit cour.
- Elle est si trisse, li veye: i fåt k' nost amour moure.
Rimimbrances di Mareye Dubois dins des ôtes sicrijhaedjes da Apollinaire candjî
Dins èn arimé e francès, lomé Marie, i rcåze di Mareye Dubois, et des maclotes, ene viye danse del Walonreye.
- Vous y dansiez petite fille
- Y danserez-vous mère-grand
- C'est la maclotte qui sautille
- Toutes les cloches sonneront
- Quand donc reviendrez-vous Marie
Li novele "Que-vlo-ve?" candjî
Li tite di cisse novele est walon. Li cåde, c' est l' payis di Ståvleu.
