|
* Addjectifs di coleur:
:<FONT COLOR="#0000ff">''ene noere vweteure, ene rodje cote, on gris pulôve</FONT>''.
* Addjectifs di cogne :
:<FONT COLOR="#0000ff">''on grand ome, ene pitite båshele, ene ronde pire, ene cwårêye finiesse, des crombès djesses, mi crawieus payis ([[V. Delire]]); ene halcrosse cossoune</FONT>''.
* Ôtes addjectifs di ene u deus sillabes.
:<FONT COLOR="#0000ff">''ene froede djoûrneye; on biesse accidint; li gåtche mwin; del foite bire; del claire aiwe; ene tinre pea; on djinti valet, ene nozêye crapåde.
=== Cawêyes di ptits addjectifs metous pa padvant ===
E walon on mete cobén deus u troes addjectifs al cawêye divant l' no.
:<FONT COLOR="#0000ff">''des beas rodjes canadas; on bea ptit nete manaedje; on bea novea tchôd paltot; on ptit cabolé rosse tchén; ene bele grande foite comere; pôve laid vî Mimile !; nosse pôve laid vî walon; pa totès longuès stroetès voyes</FONT>''.
=== Pårticipes prins come addjectifs ===
* pårticipes erireces :
:<FONT COLOR="#0000ff">''do scramé laecea; li beneye tchandele; del benite aiwe; on crolé gamén, on målavizé pormoenneu ([[G. Fontaine]]); toplin d' estchantêyès afêres ([[J. Warnier]]), des plantchtés begnons ([[L. Mahin]]), c' est m' xhalé pî, des ctoirdowès imådjes di djins (L. Mahin); l' emacralé croyon ([[J. Schoovaerts]]).</FONT>''
* pårticipes prezintreces :
:<FONT COLOR="#0000ff">''del bolante aiwe; ene riglatixhante sitoele; ene raptitixhante cawete; refoircixhante betchete</FONT>''
=== Mots d' aplacaedjes fwaits avou èn addjectif metou padvant + on no ===
Gn a sovint des mots d' [[aplacaedje tîxhon]] fwaits avou èn addjectif (metou padvant) et on no :
* des nos d' plaeces: <FONT COLOR="#0000ff">''Pitite-Han, Setche-Vå, Bele-Vå, Beafayis, Li Basse-Libin, Li Basse-Wåve, Grand-Lé. Pacô, on n' ricnoxhe pus l' addjectif: Djenvå (Djuzrinne Vå), Grinnveye (Djuzrinne Veye), Noveye (Nouve Veye)</FONT>''.
* des nos d' djins : <FONT COLOR="#0000ff">''Pitit-Djhan, Grand-Djhan</FONT>''.
* des cmons nos : <FONT COLOR="#0000ff">''tinroxh (tinre oxh), noûmot (noû mot).</FONT>''.
=== Addjectifs todi metous padrî (e 20inme sieke) ===
* les addjectifs di nåcionålité:
:<FONT COLOR="#0000ff">''Il a vnou å monde d' on pere ''taylandès'' et d' ene mere ''rûsse''; l' årmêye ''almande'' esteut dins Bastogne; l'aplacaedje ''tîxhon'', li lingaedje ''gayel'', leu no ''latén''</FONT>''
** Foû-rîles: l' addjectif "roman"
:<FONT COLOR="#0000ff">''li [[Roman Payis]].</FONT>''
* les addjectifs ricalkés lanawaire do francès:
:<FONT COLOR="#0000ff">''c' est ene feme ''capåbe''; c' esteut l' djoû del fiesse ''nåcionåle''; dj' aveu on djeu ''imprunåbe''; ça a parexhou dins l' Bultin ''Cominål''; les costindjes ''informatikes''; èn egzimpe ''tipike''.</FONT>''
* les addjectifs avou l' [[cawete -rece]]
:<FONT COLOR="#0000ff">''on no addjectivece; li pårticipe erirece, li fotche [[Motî:scheurece|scheurece]], li hepe cwårrece</FONT>''.
=== Addjectifs metous bikebocmint ===
Sacwants addjectifs sont metous, des côps padvant, des côps padrî :
* Addjectifs avou l' [[cawete -rin]]
:<FONT COLOR="#0000ff">''Al dizeutrinne fontinne; li pådje divantrinne del waibe; des hårdêyes difoûtrinnes u des dfoûtrinnès hårdêyes; des ptitès emîtrinnès åmayes / des ptitès åmayes emîtrinnes; ene voyale copetrinne; les lingaedjes dilérins.</FONT>''
* Addjectifs avou l' [[cawete -åve]]
:<FONT COLOR="#0000ff">''ene trompåve biesse; ene biesse nén aclevåve; ene viye haeyåve feme / des djins haeyåves; li spotchåve voyale.</FONT>''
* Addjectifs nén foirt corants avou deus, troes sillabes u dpus.
:<FONT COLOR="#0000ff">''èn etrindjir no ([[L. Remacle]]) / les payis etrindjirs; c' est totès malådès biesses; t' as atchté ene vatche malåde; e sincieus latén / des rcweraedjes sincieus; a diferinnès plaeces / a des plaeces diferinnes.</FONT>''
* Longs pårticipes.
:<FONT COLOR="#0000ff">''Calcaedje riwalondjî</FONT>''
[[Imådje:addjectif_walon.jpg|thumb|200px|right|Coviete del rivowe des "Walons Scrijheus d' après l' Bambwès"]]
* l' addjectif "walon".
:<FONT COLOR="#0000ff">''les walons scrijheus d' après l' Ban-Bwès ([[R. Viroux]]); li walone tchanson do payis ([[H. Bragard]]); on grand disfindeu di nosse walone idintité ([[C. Massaux]]), li walone gastronomeye ([[P. Otjacques]]) / li waibe do lingaedje walon; li croejhete walone; e Payis Walon; li Redjon Walone; li Coûtchant walon</FONT>''.
* Dins sacwantès ratourneures
** walones:
:<FONT COLOR="#0000ff">''a pîs dschås; li samwinne passêye</FONT>'';
** ou calkêyes do francès:
:<FONT COLOR="#0000ff">''les cis d' l' Årmêye blanke fijhént do martchî noer.</FONT>''
(sovint minme on dit tot siplumint l' ratourneure e francès: ''Armée blanche'', ''marché noir'').
=== Addjectifs kel sinse candje, sorlon k' i sont padvant u padrî. ===
* sacré
:<FONT COLOR="#0000ff">''On sacré peket; A l' sacré Lucyin ! / L' Alcoran, c' est l' live sacré des moslimîs</FONT>''.
* [[Motî:malén|malén]]
:<FONT COLOR="#0000ff">''On malén djonne. / Li catåre malén</FONT>''.
== Plaeçaedje di l' addjectif atribut avou l' elipe di "esse" ==
Li plaeçaedje des addjectifs padvant l' no e walon, minme e linieyes, n' est nén d' enute :
* 17inme sieke :
:<FONT COLOR="#0000ff">''ci grand long ewaeré pindård</FONT>'' (1677)
* 15inme sieke :
:<FONT COLOR="#0000ff">''li grand foirt ivier k' i fjheut; les astårdjeyès çanses</FONT>''
* 14inme sieke:
:<FONT COLOR="#0000ff">''E ses [[Motî:vef|vefs]] djoûs; leus stroetès cotes</FONT>''
* dins les nos d' plaeces:
:<FONT COLOR="#0000ff">''Å Toumé Åbe (a [[Rwene]]); Li Ployî Tchinne (a [[Transene]]); Li Broûlé Ternea (a [[Viyance]])</FONT>''.
== Djeyografeye do plaeçaedje di l' addjectif ==
On pout rwaitî eto li minme addjectif dins des viyès tchansons u rimes-rames. Metans "pouri":
:<FONT COLOR="#0000ff">''Il a des ouys come des ''pouris'' agnons, Simon</FONT>'' (Lidje, cråmignon, 18inme sieke)
:<FONT COLOR="#0000ff">''Raecenes edjalêyes, agnons ''pouris'' !</FONT>'' ([[Wagnlêye]]), rime-rame del portchesse di Sint Grigwere.
El Basse-Årdene, on ôrè bråmint pus sovint les addjectifs divant l' no dolmint k' on rmonte diviè [[Forire]] et [[Måtche-el-Fåmene|Måtche]] u [[Bastogne]] (del benite aiwe, del tchôde aiwe), ki cwand on dischind so [[Bive]] et so [[Smwès]] (di l' aiwe benite, di l' aiwe tchôde). Nerén, les addjectifs di coleurs dimorèt todi padvant.
Les oteurs walons et les soces di scrijheus ont sovint e l' idêye di mete l' addjectif padvant, bråmint pus sovint ki dins l' djåzé lingaedje.
I vont, metans, erîler ene ratourneure come "li Croes Rodje", la k' i gn a on addjectif k' est metou cron:
:<FONT COLOR="#0000ff">''Gn a ene ''rodje-croes'' (ambulance) k' a passé tot xhuflant ([[R. Boulengier]]); des cis ki fjhént do ''noer martchî'' (L. Sohy, [[Sôdård di 40]])</FONT>''
Mins sacwants scrijheus fwaiynut eto voltî des [[forcoridjaedje]]s, tot plaeçant padvant des addjectifs di nåcionålité, u des cis calkés do francès.
:<FONT COLOR="#0000ff">''li ''culturele'' colonizåcion (R. Viroux); des ''atomikès'' reyaccions ([[G. Michel]]), l' ancyinne ''greke'' rilidjon ([[A. Howart]]), les ''francès'' teritweres di houte del Grande Basse (J. Schoovaerts)</FONT>''
Cwè çk' i nos fåt sondjî di ç' novele uzance la ? C' est motoit bén onk des costés di l' evolucion do walon did dimwin ki s' vout houwer erî do francès.
* [[L. Remacle]] (1952) ''Syntaxe du parler de La Gleize'', T. I., pp 146-165.
== HårdêyeHårdêyes difoûtrinnedifoûtrinnes ==
* [http://users.skynet.be/lorint/picr/node7.html#SECTION00323000000000000000 Plaeçaedje di l' addjectif dins li Grosse Croejhete da L. Hendschel] (e francès)
* [http://rifondou.walon.org/croejhete2.html#addjectif Pitit spitch sol plaeçaedje des addjectifs] (e l' Årdene nonnrece).
| 