Purnea (éndjolike)

Pol discramiaedje des årtikes avou l' mot « purnea », loukîz cial.

On purnea, c' est ene cwårêye finiesse ki vént so l' waitroûle di voste éndjole, la k' on programe håynêye totès sôres d' afwaires po-z atôtchî l' uzeu. Ça pout esse des botons a clitchî dsu po dner des ôres å programe, des bokets d' tecse ou des imådjetes. Cisse cwårêye boesse la pout esse bodjeye avou tot çou k' i gn a dsu.

Sovint cwand on tuze åzès purneas on tuze ås evironmints grafikes; mins e môde tecse avou, li waitroûle pout esse dispårteye e cwårés bokets, dj' ô bén des purneas (mins dins ç' cas la, e môde tecse, les purneas n' bodjèt normålmint nén).

Istwere des sistinmes di purneas

Les sistinmes di purneas grafikes come on les cnoxhe asteure, ça fourit edvinté på cinte di rcweraedje di Xerox a Palo Alto, diviè 1981; çou k' aléve revolucioner l' ovraedje so ls éndjoles, minme s' i fårè ratinde sacwantès anêyes. Come d' efet, li copiutrece grafike adjinçnêye pa Xerox esteut pår trop tchire eyet avanciveuse po si epoke, ele n' årè nén d' succès.

C' est l' societé "Apple", kékès anêyes après, e 1984, ki va vormint enonder l' môde des purneas grafikes emey li grand publik, avou s' copiutrece Mackintosh. Li sistinme n' est nén avanci ni si pouxhant kel ci da Xerox, mins bråmint moens tchir eto, et ça serè on franc succès, et les Mak si vont vinde come do souke. C' est l' prumî côp ki Tibî Meyî si pout siervi d' ene éndjole, sins dveur aprinde tot on lingaedje infôrmatike.

Diviè 1988, li societé Microsoft riprind l' sistinme dizo l' marke Windows. Ele li va spåde totavå, et l' mete so totes sôres di programes, a té pont ki les govienmints di sacwants estats amerikins, et l' Union Uropeyinne va amete Microsoft å tribunå po spotchaedje des ôtes markes, e 2002.

Èn ôte sistinme di purneas grafikes sont li sistinme di purneas X11 (X11 Window System ou simplumint X Window, e-n inglès), eployî copurade dins les sistinmes Unix eyet mainframes, askepyî dins les anêyes 1980, et ki l' sistinme eploye li rantoele avou ene årtchitecteure cliyint-sierveu. I gn a-st avou des poirtaedjes so sistinme PC, mins ça n' a vormint prin so PC k' avou l' sipårdaedje do sistinme Linux. Viè ls anêyes 2000, Apple a-st abandné si sistinme di purneas prôpietaire po-z eployî avou li sistinme di purneas X11 po ses sistinmes d' operance.

Les prumîs purneas e walon ont-st aparexhou sol sistinme d' operance. Linusse e 2000. I fourît atuzlés pa Pablo Sarachaga et Lorint Hendschel. Li Francis Baudoux, a pårti di 2003, a bouté, avou, å ratournaedje e walon di sacwants purneas.

Por vos djouwer les purneas

On dit k' on purnea s' adrouve cwand il aparexhe sol waitroûle, k' i s' clôt cwand il eva. Divant di s' clôre, i vs dimande sovint: estoz bén seur di voleur moussî foû ? On respond i va u 'l est bon. Si on s' a trompé, on clitche so e-n erî u rinoncî.

So les purneas, gn è pout aveur:

des livrets (prôpietés, preferinces, eredjistraedje, afitchaedje, evnd.)
des disrôlantès lisses, u disrôlantès djivêyes.

Sacwants purneas polèt esse drovous e minme tins so ene metowe éndjole. Dabôrd, on pout naivyî avou on betchteu, et manaedjî mes cwårs so ses contes ezès bankes e minme tins sol minme waitroûle (çou ki n' esteut nén possibe divant avou les lingaedjes "DOS".

Istwere do mot e walon

Li mot purnea s' eployive å cmince, po ene pitite bårire metowe inte li keur d' ene eglijhe, et les djins, la k' el priyesse fijheut s' prône. Adon, po li minme sôre di håjhlete, k' on meteut ås ouxhs d' intrêye des ståves u des måjhons, po les biesses u les påpåds èn nén vni foû, et les poyes u les tchéns n' î nén moussî. Adonpwis, po tos les ouxhs d' intrêye côpés e deus. Li purnea, c' esteut l' mitan do dzo, u do dzeu, u minme onk des batants d' on dobe ouxh. Eto, ene sacwè ki s' vént mete dins ç' mitan, come ene cwårêye finiesse (come li foto cial). Li stindaedje di sinse a stî fwait pa Lucien Mahin e 1996 et prezinté a on raploû so les mots walons des éndjoles al Viye Såm.