Pronos tos et tertos
Les pronos "tos" et "tertos", "totes" et "tertotes", c' est des pronos nén definixhants ki replaeçnut li totålisté, sins ndè rsaetchî ene, des djins, des des biesses et eto des sacwès k' on ndè cåze.
Les pronos "tos" et "tertos" n' estént nén rsintous come sinonimes e 20inme sieke. Dins cåzu tote li Walonreye, c' est l' prono tertos (tertotes) k' esteut eployî, et tos, totes esteut rsintou come ene flotche.
- Il ont vnou tertos come ene seule djin.
- Faleut co bén k' ele touménxhe malådes tertotes e minme tins.
- Î av' sitî vozôtes tertos ?
- Nos estans tertos les efants do Bon Diu.
L' eployaeje di "tos" et "totes" dins ces fråzes la åreut yeu stî djdjî ene fotche påzès soces di scrijheus.
Portant, el Hôte Årdene, ces fråzes la si plént eployî avou "tos".
- Nos nd irans nos tos. (L. Remacle, Emantchince do walon del Gléjhe, t. I, p. 306).
On l' ritrouve eto dins les vîs Noyés walons, ki sacwants ont stî scrît dins ces cotoûs la.
- Djans don, corans, tos, nos, bierdjîs A Betleyem vey li Messî !
E rfondou walon, li ricmandé uzaedje serè dandjreus li ci del pus lådje oyowe e 20 inme sieke (tertos), ca "tos" serè rwaitî come on francijha (copurade s' il est prononcî "toss", come e francès.
Vî uzaedje di "tertos" candjî
E 17inme sieke, portant, "tertos" esteut eployî come nén definixhant prezintoe.
Insi dins l' paskeye do sidje di Wîne, on rleve :
- Avou tertotès grandès airs. (Asteure : Avou totès grandès airs).
- Gn aveut ene téle espouvante el veye / Ki ç' n' esteut k' tertotès plorreyes. (Asteure : totès plorreyes).
- Dji sohaitive ki tertos les croufieus (asteure : tos les croufieus) ouxhént des rins come li Bassa di Waradinne.
On sfwait prono e vî lingaedje d' oyi candjî
E vî lingaedje d' oyi ("vî francès"), gn a veut on sfwait prono : trestout. Mins l' uzaedje n' esteut nén l' minme. I s' pleut eployî eto e singulî, estô di "tot".