Maltès (lingaedje)

Li maltès (il-mailti et Lingwa Maltija e maltès) est l' lingaedje nåcionå d' Male (wice k' il est oficir avou l' inglès); c' est on lingaedje semitike, parint d' l' arabe; c' est li seu lingaedje semitike k' est scrît avou l' alfabet latén.

Côde ISO: mt.

Eployaedje do lingaedje

Li maltès fourit ricnoxhou come lingaedje oficir di Male e 1936, avou l' inglès; divant çoula, li lingaedje oficir esteut l' itålyin. Dispoy ki Male a rdjondou l' Union Uropeyinne, e 2004, li maltès est eto on lingaedje oficir di l' Union. On esteme a 330.000 li nombe di maltès-cåzants.

Istwere do lingaedje

C' est on lingaedje parint di l' arabe (copurade les pårlers d' l' Afrike bijhrece, mins k' a prin toplin di mots eprontés, et minme des caracteristikes fonetikes eyet fonolodjikes do sicilyin eyet d' l' inglès. Li lingaedje si scrît avou des latenès letes (çou ki fwait k' c' est l' seu lingaedje semitike a s' sicrire avou nost alfabet) avou kékès letes sipeciåles: ċ (c avou pont å dzeu), ġ (g avou pont å dzeu), ħ (h avou ene båre å mitan), ż (z avou pont å dzeu).

= Mots faflotés

Li maltès s’ sicrît avou l’ alfabet latén et sacwantès flaflotes: ċ po tch, poy ġ po dj, adon ħ po h shoflé, eyet po fini ż ≠ z po dispårti z et dz. Li seu son ki s’ sicrît avou deus letes eshonne, c’ est għ (ayn semitike), k’ est sfwait, etimolodjicmint. Po nosse walon xh, li maltès scrît x.

Croejhete

Mågré li grande iinfluwince des lingaedjes romans, li croejhete do maltès est co foirt semitike. Les addjectifs shuvèt les nos, i gn a pont d' adviebes natifs fwaits sepårumint, eyet l' ôre des mots est assez libe. Come en arabe eyet ebreu, les nos eyet ls addjectifs (po les cis d' oridjene semitike) prindèt ambedeus l' årtike defini (eg: L-Art l-Imqaddsa, lit. "Li Payis li Sint = Li Tere Sinte"; tz a. arabe Al-Ardh al-Muqaddasa). Cisse rîle la n' s' aplike nén åzès nos eyet addjectifs d' oridjene latene.

Les nos prindèt li måke do pluriyal eyet ont avou ene måke pol duwalité. Les viebes mostrèt bén l' tcherpinte semitike a troes letes, avou l' codjowaedje fwait avou des betchetes, des stitchetes eyet des cawetes (e.g., ktibna, arabe katabna, ebreu katavnu "nos scrijhans"). I gn a deus tins gramaticås: li prezintrece eyet l' parfait (l' inacompli eyet l' acompli?).

Çou k' i gn a d' interessant avou l' codjowaedje e maltès, c' est ki des viebes d' oridjene romane sont codjowés avou des betchetes eyet cawetes arabes (eg: iddeċidejna "nos decidîs" < (i)ddeċieda (viebe d' oridjene romane "decider") + -ejna (måke del 1re djin do plurial å parfait)). L' arabe eyet l' ebreu èn fijhèt cåzu måy çoula avou les viebes eprontés, mins nerén, des pårlers arabe k' i gn a el fjhèt avou.

Li croejhete do maltès a deus grandès tcherpintes; ene tcherpinte semitike eyet ene tcherpinte romane; si bén ki c' est come deus croejhetes ene dilé l' ôte.

Li tcherpinte romane est å pus sovint l' pus simpe; les mots d' oridjene romane fijhèt leus plurials di deus manires: tot lzî radjoutant -i oudonbén -jiet (e.g: lingwa, lingwi "lingadjes"; arti, artijiet "årts"). Dismetant k' les plurials semitikes sont bén pus complesses; s' i sont-st erîlés, li plurial est mårké pa ene cawete -iet/-ijiet (cf. arabe -at eyet ebreu -ot) ou -in (cf. ebreu -im). S' i sont disrîlés, i tcheyèt dins l' categoreye do pluralis fractus, wice ki l' plurial si fwait tot candjant les voyales å dvins do mot: ktieb, kotba "lives", raġel, irġiel "omes" (c' est ene caracteristike k' on rtrouve eto en arabe ey en ebreu)

Motî

Li motî do maltès est on maxhaedje di raecenes semitikes eyet romanes (k' ont vnou do sicilyin, nén d' l' itålyin standard k' a lu copurade sitî basti so les pårlers do nôr di l' Itåleye). Ça fwait k' on pout rmete li maltès avou l' inglès (maxhaedje tîxhon/roman) eyet l' iranyin (indo-iranyin/arabe) po çou k' est d' l' askepiaedje do lingaedje.

Å pus sovint, les mots po les idêyes et concepes soûmint sont d' oridjene arabe, dismetant k' les mots pus sincieus, k' ont-st a vey avou les nouvès idêyes ey cayets, li govienmint, li lwè, l' acsegnmint, les årts, li literateure, evnd., sont derivés do sicilyin. Insi, on-z a vnant d' l' arabe des mots come raġel ome, mara feme, tifel efant, dar måjhone, xemx solea, sajf esté; eyet vnant do sicilyin des mots come skola scole, gvern govienmint, repubblika republike, re rwè, natura nateure, pulizija police, ċentru cinte, teatru teyåte, differenza diferince. A pô près 50% do motî est semitike, eyet l' restant roman.

Les mots romans mostrèt å pus sovint li prononçaedje do sicilyin, et nén do toscan; ça fwait ki les mots ki finixhèt avou «o» divnènt «u» (ou) e maltès, come e sicilyin (eg: teatru nén teatro). Eto, les mots avou «e» al fén en itålyin ont «i» e sicilyin ey e maltès: arti årt, fidi fiyate, lokali locå (cf. itålyin arte, fide, locale).

I gn a eto bråmint des epronts a l' inglès; pa des côps maltijhîs, come strajk (greve, di l' inglès strike), daljali (di l' inglès dial); pa des côps eployîs avou l' ortografeye inglesse, come union (dins "trade union", sindicat), leave ou co bonus.

Fonolodjeye

Chal pa dzo l' alfabet do maltès, avou l' prononçaedje des letes.

Interesant a rmete avou l' walon:

• li son "ch" est scrît "x", insi li mot ambassade si screye ambaxxata ([ambaʃʃaːta]).
• les doûcès cossounes (bdġgvż) si prononcèt deures (tpċkfs) al fén des mots, tot fi parey k' e walon.

lete	IPA	ecwivalint walon
A	a	a
B	b/p	b ("p" al fén des mots)
Ċ	ʧ	tch
D	d	d ("t" al fén des mots)
E	ɛ	è
F	f	f
Ġ	ʤ	dj
G	g/k	g ("k" al fén des mots)
GĦ		ralongueye les voyales, tot lzès rindant farindjåles; såf cwand "GĦ" est shuvou d' on "H", adon çoula s' prononce come on dobe "Ħ".
H		nén prononcî, såf al fén des mots, wice k' il est prononcî "h")
Ħ	h	"h" prononcî al lidjwesse
I	ɪ	i (come dins piti)
IE	i	i (come dins mi)
J	j	y
K	k	k
L	l	l
M	m	m
N	n	n
O	ɒ	pus come li å lidjwès ki come o
P	p	p
Q	ʔ	glottal stop
R	r	r (come prononcî e vî walon, nén al francesse)
S	s	s/ss
T	t	t
U	u	ou
V	v/f	v ("f" al fén des mots)
W	w	w
X	ʃ	ch
Z	ʦ	ts (dins sacwants mots eprontés prononcî eto "dz")
Ż	z/s	z ("s/ss" al fén des mots)

egzimpe di tecse

• e maltès: Il-bnedmin kollha jitwieldu ħielsa u ugwali fid-dinjità u d-drittijiet. Huma mogħnija bir-raġuni u bil-kuxjenza u għandhom iġibu ruħhom ma' xulxin bi spirtu ta' aħwa.
• ratournaedje walon: Tos les omes vinèt å monde libes et ewals po çou k' est d' leu dignité et d' leus droets. Leu råjhon et leu consyince elzi fwait on dvwer di s' kidure inte di zels come des frés.

(prumî årtike del Declaråcion univiersele des droets del djin)

Alére

Georges Sfasie; ene båke sol lingaedje maltès, Li Rantoele 84 (ivier 2017-2018.

Difoûtrinne hårdêye

• Wikipedia e maltès