Li famile Sinte (roman)

Li famile Sinte, c' est on roman e walon, sicrît pa Emile Sullon e 1999, et k' a vudî après s' moirt ås eplaidreyes Dricot, a Lidje, e 2002. Avou ses 204 pådjes, pår e walon, c' est l' pus long roman måy publiyî e walon.

ISBN 2-87095-256-2

Tinmes

Iswere d' ene famile, so troes djermêyes di djins, avou les brognes "come end a dvins totes les familes".
Ene sôre di ptit roman policî (p. 117-167) la k' on va rcweri kî çk' a hiné on côp d' coutea dins les coisses do mwaisse di scole.
Les etrevéns ki les Bedjes ont viké, dispu 1870 (esploraedje do Congo) e 1983 (tronnmint d' tere so Lidje).

Insi, "li famile Sinte" est, tot e minme tins, on roman sicolodjike, istorike et policî.

Racourti, kitaeyaedje et rplaeçaedje dins li spåce eyet dins l' tins.

Li roman est côpé e deus bokets.

Li prumî boket (p. 9-115) si passe di 1870 a 1925. On cmince e Congo la k' Yacinte Sinte (on bea no, douwô) cwire après del hoye. I va trover do keuve, avou l' aidance d' èn indjenieur francès. Mins e 1910 (p. 25), les "Sinte" rivnèt å payis et si rsetler a Viyé.

Ké Viyé ? C' est consecant, poy ki tot l' restant do live si passe drola ? Ebén, li pôve sicrijheu l' a rovyî lu-minme, et l' roman est foû k' i n' s' end a nén co rsovnou. C' est po ça k' i mete on Nota bene al fén do live (p. 207) po dmander d' l' aidance ås lijheus, si, motoit endè sårént pus ki lu. Çou k' est seur, c' est k' c' est nén lon erî d' Lidje, ca les Viyîtwès did la vont-st å notåre et å cinema a Lidje. Ci sereut Viyé-ås-Cwate-Clotchîs, mins ci-la n' est nén dins l' djivêye des limeros del posse...

C' est a Viyé ki les cwate efants da Yacinte et Djuleye si vont maryî, fé zels-minmes des efants, eyet s' margayî inte di zels ey avou les bea-frés et sours po l' eritance.

Li deujhinme pårteye kimince e 1935. On-z a zouplé 10 ans. C' est l' boket a môde di "roman policî", ki va eto moenner les persounaedjes tenawete di l' ôte costé del frontire des lingaedjes.

El pådje 167, on rest co dijh ans pus vî, e 1945. E on rtoume so les histous des manaedjes. Ci côp cial, avou l' djermêye des ptits-efants ki n' vikèt nén avou les brognes des parints. C' est minme ene pitite-feye da Yacinte ki va esse les cåzes kel no "Sinte" si va wårder a Viyé, ca ele fwait troes efants sins esse marieye.

Po dire li vraiy, li roman s' arestêye do tins d' l' après-guere, la k' on va strimer on monumint ås rezistants. Mins ç' monumint la va esse dismolou e 1983, et on dischindant des "Sinte" î aler ramasser ene plake... Ci sereut la, po dire, on ptit cloyaedje do roman.

Corwaitaedje do live

Li djudjmint da Sullon so les margayes des familes.

Å cminçmint do roman, Sullon nos adviertit :

Vos dvoz pinser ki dji n' so waire djoyeus. Ki vloz vs ! End est del famile "Sinte" come des ôtès familes. Les mizeres n' è spårgnèt nole.

Et vocial cåzu l' dierinne fråze:

S' i fåreut dire pocwè k' dins bråmint des familes, on n' si håbite pus, et cwand on s' rivoet ås etermints, on toûne cobén l' tiesse, ci sereut ene pus longue istwere a raconter kel cene del famile "Sinte".

Cwålités do romantî: discrijhaedje des persounaedjes.

Li romantî doet saveur discrire li caractere eyet l' fizike di ses persounaedjes. Sullon a po fé avou tos les cis ki pasnut dins les cint et des ans kel roman deure. Kékès egzimpes :

Marcelle, sins esse laide, n' esteut nén totafwait bele, et les djonneas ni tournicotént nén åtoû. Ele n' aveut portant nén l' air grandiveuse. Ki do contråve. On lijheut puvite ene miete di rgret so s' vizaedje, ene sacwè d' on pô trisse divins ses ouys, vola tot.

Li mwaisse di scole loukive li veye a s' façon. Por lu, persone ni pleut esse totafwait bon. Li djintiyesse, ci n' esteut k' ene sipexheur di vierni k' on mete tertos po catchî ses sintimints.

Li lingaedje des persounaedjes

Bråmint des persounaedjes djåznut walon. L' indjenieur francès, Félix Dumont, a fwait ses scoles a Lidje, et l' djåze ene miete, lu eto. Yanneke, en Flamindje, djåze e francès avou l' accint flamind (rashiou insi) å cmince. Mins e 1935 k' ele s' a astalé a Viyé, ele s' a metou e walon. Li notåre di Lidje, li mayeur, li tchîf des pompîs, i djåzèt tertos walon (çou ki s' pout bén, des trevéns kel roman s' passe).

Les dvizes en inglès (då Vî Stone) ey e flamind (cwand i vont al mer) sont ratournêyes e walon.

On wåde li tecse francès:

po sacwants djåzaedjes da Felix Dupont et da Yanneke.
Po les letes ricmandêyes d' èn advocåt.
po les mots tecnikes des papîs d' notåre.
Po les bokets d' gazete.

Sullon va eto eployî l' francès po dire des spots francès ki lyi vont permete di fé des djeus d' mots e walon. U do loyî foirt plaijhanmint si spoûle. Metans :

Ici, vous êtes vraiment tombés le cul dans le beurre. Ki vleut i dire å djusse. Nos djhans cobén d' ene sakî k' i "fwait s' boure, u k' i flote e boure...

Manaedjmint do suspinse

Li famile Sinte, c' est ene istwere ki s' sitind so des anêyes, mins, tot l' lijhant, on n' voet nén l' tins passer. On s' acrotche d' ene pådje a l' ôte, on vout todi ndè sepi pus long et c' est tofer ene sacwè d' novea k' aspite. Sourdant : Jeanine Robiane, sol coviete do drî do live.

Li tecnike di suspinse est foirt dilé l' cene des fouytons d' tévé : al fén di tchaeke tchaptrê, on nos dene ene novele k' i fåt passer å tchaptrê d' après po saveur cwè.

Li langue walone del "Famile Sinte"

Co on côp, Sullon mostere si fene kinoxhance do motlî walon. Mins i n' est nén si rwaitant pol croejhete.

Racmoirdance di des vîs mots

Sullon ndè profite po rmete a l' oneur des vîs mots k' on n' kinoxhe pus tant.

Consyince do livea des mots e walon.

kendal : mot rwaitî pås Walons zels-minmes come ene miete drole:

La, Monmon avouwa k' i n' comprindeut kendal (minme ki ces mos la ont fwait rire Yanneke)...

Ele dimora sol soû, et s' aprestéve a lzî fé on ptit sene del mwin s' i s' årént yeu rtourné, mins "kendal !", come direut Monmon.

cånoye : mot foirt traitant :

Si vos djhoz måy a ene Walone ki c' est ene cånoye, vos frîz bén do conter vos oxheas.

Li croejhete

Sullon eploye voltî l' aduzoe "paret".

Lu, paret, po k' i s' sintaxhe bén dins s' pea, i lyi faleut, divant tot, shuve ses idêyes.

Rissaetchaedje do prono sudjet å(s) rwaitant(s):

Estént zels cwate cwand il ont-st arivé e Katanga.

Mins i shût bråmint pus låtchmint li rîle des aidants viebes :

Dji n' vou nén m' astårdjî (po : dji n' mi vou nén astårdjî). Insi, i n' fwait ki do shuve les dujhances do djåzé walon do 20inme sieke. Sullon n' a måy sitî minbe d' ene soce di scrijheus.

Djeus d' mots

Sullon scrît avou toplin des djeus d' mots, foirt féns, on pô a môde des pinsêyes da Pierre Faulx. Å resse, gn a on djeu d'mot dedja dins l' tite lu-minme : li famile "Sinte" n' est nén l' sinte famile !

Co des djeus d' mots so "sinte":

Elle aveut vint-ût ans cwand ele meta les pîs e l' Beldjike, et come si no d' famile, c' esteut "Sinte", et k' ele n' aveut måy pont cnoxhou d' ome, dji vos lai fé tos les djeus d' mots ki vs voloz; (avou "sinte" et eto "sinti").

Li deujhinme feme da Victor si lome Magrite, mins ele si fwait lomer Greta, come Greta Garbo, ene vudete d' adon. Sullon î rva gaiymint:

Ele n' aveut k' a candjî l' prumire lete di "Garbo" po dner l' no d' ene pitite biesse ki les pexheus rcwerèt (djeu d'mot avou warbô, coinrece di "waerbåd").

djeu d' mots avou des ratourneures do francès :

Li légionnaire indjenieur ni boutéve nén avou zels. I dmoréve "e l' ombe", çou k' n' esteut nén pus må avou l' solo k' i n aveut la.

Ôte djeu d'mot:

I pike ene tiesse el fosse al pissene; on l' oya criyî, pus pus rén (sins djeu d'mot) (sic). Mins gn a on djeu d' mot avou purin.