Les Trôdvintes (fime d' imådjes)
Les Trôdvintes[1], c’ est on fime d' imådjes k’ a rexhou e 2021.[2]
Li mwaisse tite, e-n inglès, c’ est « Extinct ». Dj’ ô bén k’ on î cåze di biesses k' i gn a pus asteure.
C’ est on fime mitan chinwès, mitan amerikin.
I deure ene ptite eure et dmeye (84 munutes).
Atuzaedje et produjhaedje
candjîLi fime a stî bråmint emantchî dins les studios des frés Huayi (Huayi Brothers media corp.). C’ est l’ seu des produjheus k’ on voet sol djenerike d’ atake (sol modêye e francès, paret).
Les scrijheus do sinnariou, Joel Cohen, John Frink et Rob Lazebnik sont tertos Amerikins u Canadyins.
Les dessineus (so copiutrece) et acvierneus sont des djins k’ ont tourné åtoû do fouyton d’ imådjes « Les Simpson ». Mins gn a cwanlminme avou zels on no ki shonne chinwès, Yanming Jiang.
Prezintaedje do fime
candjîPrumire sinne
candjîLi prumire sinne mostere Darwin so s’ batea, ki louke ene iye k’ i vént d’ discovri dins les Galapagosses. La, i va trover ene biesse k’ i n’ a djamåy veyou. I s’ adjixh d’ ene sôre di gros loûloûsse, avou on gros trô å mitan do vinte.
Ces biesses la, elzès va lomer « trôdvinte »[3] (e sincieus latén Trawom vintricousse).
Ces biesses la ont des rujhes cwand gn a åk ki vént rispoter leu trô d’ vinte. Come cwand l’ oujhea å bleu betch k’ a passé dilé Darwin, ey ateri so l’ iye, s' î vént tchôkî. Douvént ? Pask' i s' a fwait souker evoye tchaeke côp k’ i vneut båker dins çou k’ i croeyeut esse des cahoutes, et ki c’ esteut l’ carapace des adjeyantès tortowes des Galapagosses. Et, å dierin rgougnaedje, si rtrover ristopant li trô d’ vinte da Edi.
Edi et Madi
candjîVo nos la don fijhant cnoxhance di nos deus mwaisses persounaedjes trôdvintes. On valet ås bleus-gris pwels, Edi, eyet s’ sour å poyaedje bron clair, Madi.
Les trôdvintes ont ça d’ bea : i polnut ristoper leu trô et rintrer leu tiesse et leus pî. Ça fwait : divni des grossès spessès rowes, et rôler avå les tienes et les vås.
Djustumint, li djoû do fime, c’ est l’ grande fiesse ås fleurs so l’ iye. Et vola Edi et Madi ki cwitèt l’ oujhea å bleu betch po rôler disca sol dicåce des fleurs.
C’ est la k’ on comprind li caractere di nos deus trôdvintes. I sont todi a damadje. La k' i sont ddja tårdous po-z ariver, et s’ el fé dire pal feme do Grand Trôdvinte, ki n' les poite nén dins s' cour. Mins ci n’ est nén tot. I vlèt esse ås prumirès plaeces po schoûter li spitch ki li Rwè Trôdvinte va fé divant ene nouzome posteure d’ on trôdvinte tot covrou d’ fleurs. Adon i gripèt so èn åbe, djusse ådzeu do pirlodjeu. Li coxhe eschete. Vo les la djus, et la l’ åbe ki tome et distrure li posteure.
Po leu pûnicion, i n’ åront nén l’ droet d’ aler å bal ki s’ fwait dins on trô d’ rotche al copete do mwaisse tiene di l’ iye. I lzî fårè dmorer mierseus sol « rotche del disseulance », on gros cayô metou e mitan del mer.
Mins Madi a ene cråne idêye. Come gn a des foirt belès fleurs agritcheyes so les falijhes, ele les vout aler code et ofri å Grand Trôdvinte po s’ fé pardoner.
Et vola nos deus « djins » å griper pa tos stroets pazeas, sol pindant do tiene. C’ est la k’ i vont trover ene fleur estrordinairmint bele. Mins ele n’ est nén a poirtêye. Adon, fé d’ l’ alpinisse, Madi å dbout del coirdêye, et Edi k’ el ractént, did so èn apas del montinne. Mins l’ coide est trop ptite. Madi dmeure capindowe ådzeu del fleur. So l’ egré d’ ractinaedje, k' Edi î sowe sonkenaiwe, la k’ noste moxhon å bleu betch si vént rabate sol coide. Eyet, avou ses seres, fé schirer sacwants fis del coide, ki s’ disfåfile et sketer. Çou ki fwait k’ nos deus camas plonkèt li tiesse li prumire dins l’ fleur estrordinaire.
Les fleurs foûtimpurreces
candjîEt c’ est ki : nos deus noveas amisses vont esse etrinnés foû d’ leu tins (on esteut e 1835, l’ anêye di l’ espedicion Darwin) et foû d’ leu naxhe (les Galapagosses). Et s’ ritrover dins l’ laboratwere d’ on grand sincieus chinwès, a Changay, dins les anêyes 2020 (avou des nouzomes bildignes, mins eto des troecicletes å moteur di des martchoteas d’ pemes).
Li professeur Solochine (c’ est l’ modêye chinwesse di nosse professeur Solea da Tintin), si ptit molon, c’ esteut di rcweri les especes disparexhowes. Dji di «c' esteut», paski l’ professeur a disparexhou, lu ossu, dispu sacwants anêyes. Gn a nouk ki ndè sait cwè et kesse.
Po-z aler rcweri les biesses des «distindowès indjes», il aveut-st edvinté les fleurs foûtimpurreces. Des sôres di gros botons florreces, k' il aveut rindjî so des abominåbès axhales, avou, a tchaeke plaece, ene plake k' i gn a scrît dsu l' anêye ey èn eplaeçmint sol Daegne.
Vos les prindoz, les mete so on tocoe å gåz, et vos spitez evoye dins ene demonêye gayole ås muroes, ki vos tchereye disca l’ metowe anêye et l’ metou edroet del Tere.
Asteure, on n’ si pout nén passer di prezinter Oscår, li tchén-caniche do professeur. Ca c’ est lu ki va pormoenner Edi et Madi dins l' labo. Paski c’ est l’ seu a comprinde li fonccionmint des fleurs foûtimpurreces. Mins c’ est lu ossu ki nos va conter l’ calema do disparexhaedje do professeur Solochine.
Çou k’ vos n’ såroz nén divant d’ aler vey li fime dins les noerès såles.
Sorprijhes linwistikes walonofones
candjîA on moumint dné, Edi n’ sait pus cåzer comifåt pask’ a s’ a broûlé l’ nez dins ene åtche electrike ki s’ fwait otomaticmint cwand on plaece vizon vizu deus fleurs foûtimpurreces. Et, tot sbaré, i dit ene fråze e walon « cwè çk’ i gn a ? » (so ene sigonde k’ i gn a ene noere waitroûlêye).
Wadjréns dj' ki les ratourneus del modêye e francès åront la riprins li piceure do fime so les ciryins do Futuroscope di Pwetî[4]? Li noere waitroûlêye, c’ est dandjreus pask’ il ont dvou côper li mwaisse binde – u purade, li mwaisse fitchî, poy ki c’ est des fimes d’ imådjes prodûts éndjolocmint.
Gn a èn ôte mot « walon » (« walon » poy k' il a stî eployî dins on roman da Chantal Denis) : « on ptit chouya ». Mins la, vos fårè aler vey sol Wiccionaire po sawè li spepieuse etimolodjeye.
Ratournaedjes
candjîLes trôdvintes si lomnut:
- e francès les «Bouchetrous».
- e-n inglès les «Flummels» (c' est Madi, prijhnire, k' el sicrît insi so ene pire).
Sourdants
candjî- ↑ Paski les biesses persounaedjreces ont-st on gros trô dins leu vinte; ci mot la et tos les ôtes nos prôpes e walon do fime provnèt do papî del gazete e walon Li Rantoele l° 99 (erî-såjhon 2021, co a l' aprestaedje).Il ont stî edvintés pa Souzane et Lucyin Mahin après awè veyou l’ fime å cinema.
- ↑ I dveut sorti e bontins 2020, mins il a stî rastårdjî a cåze do cloyaedje des cinemas tins d' l' atacmint del parminêye 2020-2021.
- ↑ come ça dvént ene sôre di biesse come ene ôte, on scrirè l' mot avou ene pitite lete.
- ↑ veyåve sol « lene do tins », deujhinme astaedje do Muzêye do Vicaedje des Walons a Lidje