Kiwi (oujhea)
Li kiwi est ene sôre d' oujhea ki n' vole nén ki vike el Nouve Zelande. Avou des foirt pititès aiyes ki n' lyi permetèt nén d' voler, ey on longou betch, mins pont d' cawe, il est a pô près del grandeu d' ene poye (55 cm po 2 a 3 kg), çou k' endè fwait les pus ptits oujheas ratites vicants. I sont-st aparintés åzès (asteure disparexhous) mowas.
| Kiwis | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Classifiaedje syintifike | ||||||||||||
| ||||||||||||
| Especes | ||||||||||||
|
Brun kiwi, A. australis |
Divant l' arivêye des umins ezès anêyes 1300, li Nouve Zelande n' aveut nole biesse-ås-tetes, eyet totes les nitches ecolodjikes ki, ôte pårt, sont d' åbutude ocupêyes pa des biesses come des tchvås, des leus, des soris, evnd., l' estént pa des oujheas.
Les kiwis ont ene foirt måle vuwe, mins on odorat foirt diswalpé, gråces a leus narenes, ki sont åd dibout di leu longou betch. I dmorèt muchyîs tins del djournêye, po-z aler cweri a l' anuti di cwè magnî; des halenes d' insekes k' i trovèt-st al tere gråces a leu odorat. I polèt ossu pa des côps magnî des fruts et des ptits pexhons ou amfibyins.
Leus aiyes sont si télmint atrofieyes k' on n' les voet cåzu nén, pa dzo leu plomaedje rishonnant a des poys. Adon kels oujhea ont, d' åbutude, des oxheas vudes på dvins, po-z esse pus ledjirs po pleur voler; les kiwis end ont des rimplis, a môde des biesses-ås-tetes.
Les kiwis vikèt-st e cope, so ene trintinne d' anêyes å long. Li frumele est pus grosse ki l' måye, ey ele pond des oûs ki fjhèt-st a pô près 20% di s' prôpe pwès. Proporcionelmint pa rapoirt al mere, c' est l' pus gros oû å monde. C' est l' måye ki cove les oûs, so 70 a 80 djoûs.
I gn a troes especes diferinnes, ene di zeles avou deus dzo-speces:
- Li brun kiwi d' l' Iye Nôr, Apteryx australis mantelli est spårdou so les deus tîces nôr di l' Iye Nôr, eyet avou kékes 35.000 riprezintants est li pus cmone espece di kiwi. Les frumeles fijhèt 40 cm hôt eyet pezer 2,8 kg; les måyes 2,2 kg. Li kiwi d' l' Iye Nôr a mostré ene rimårcåve reziliance: i s' pout adapter a ene lådje fortchete d' abitats, minme les aforesses nén natives eyet des teres di cinse. Li plomaedje est cmaxhî di rodje et d' brun, avou des betchowès plomes. Li frumele pond d' åbutude deus oûs, ki sont covés på måye.
Imådje di naturalisse do Apteryx australis
- Li brun kiwi d' Okarito, Apteryx australis australis, est ene dizo-spece do kiwi brun d' l' Iye Nôr k' a stî idintifieye i gn a nén lontins. Ene miete pus ptit ki l' Apteryx australis mantelli, avou ene grijhe tinte dins s' plomaedje, et pa des côps des plomes sol vizaedje. Les frumeles ponèt disk' a troes oûs al såjhon, tchaeconk dins on nike diferin. Li måye ey li frumele covèt ambedeus. I gn a ki 140 oujheas co evike, dins les bassès aforesses a bijhe di Franz Josef.
- Li pus grande espece c' est li grand cabolé kiwi, Apteryx hastii, ki fwait dins les 45 cm hôt eyet pezer dins les 3,3 kg (2,4 kg po les måyes). Il a-st on plomaedje gris-brun avou des bindes pus claires. Li frumele pond on seul oû, eyet måye ey frumele covet ambedeus. Li populåcion est estimêye a 20.000, distribouwés sol pårtêye li pus montinneuse do nôrouwess di Nelson, li nôr del Coisse Ouwess, eyet les Alpes do Sud.
- Li foirt pitit ptit cabolé kiwi, Apteryx owenii, n' arive nén a sorviker des atakes des abagués pourceas, rondjeus et tchets, ey a asteure disparexhou sol pus grande iye, et c' est l' pus mancî d' tos les kiwis. I ndè dmeure a pô près 1.000 so l' iye Kapiti, et il a stî introdût dins ds ôtes iyes sins predateus wice k'&nbs;i shonne si bén establi. I fwait 25 cm hôt; li frumele peze 1,3 kg ey pond èn oû k' est cové på måye.
Li kiwi a divnou l' essegne del Nouve Zelande, et li spotaedje di ses dmorants; eto on frut a stî lomé kiwi cåze del rishonnance di s' pea avou l' poyaedje des kiwis.